pod redakcją Jerzego Bartmińskiego. Tom 3 PRACA

Redakcja Jerzy Bartmiński, Małgorzata Brzozowska, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2016
http://ethnolinguistica-slavica.org/images/LASiS_3_Praca.pdf

Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów – co zawiera, na jakich zasadach się opiera, dla kogo jest przeznaczony (Jerzy Bartmiński) 7

Praca w kręgu wartości słowiańskich i europejskich (Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska) 13

Homer i Hezjod – początki europejskiego myślenia o pracy (Kazimierz Korus) 43

Koncept PRACY (DARBAS) w języku i kulturze litewskiej (Marius Smetona, Inena Smetoniene, Kristina Rutkovska) 67

Koncept PRACY we współczesnej polszczyźnie (Jerzy Bartmiński, Małgorzata Brzozowska) 93

PRÁCE v českém jazyce a jazykovém obrazu svĕta rodilých mluvčích češtiny (Ladislav Janovec, Zuzana Wildová) 129

PRÁCA - konceptualizácija pojmu v povedomí Slovákov (Natália Korina, Katarína Dudova 157

ТРУД в русском языке (Марина А. Еремина) 179

ТРУД в белорусскoм языкe (Алла Кожинова) 207

Концептосфера РОБОТА в українській лінгвокультурі (Світлана Мартінек) 241

Концептът ТРУД/РАБОТА в българската езикова картина на света (Марияна Витанова) 279

RAD (PRACA) w języku serbskim (Marija Stefanović) 309

RAD u hrvatskom jeziku (Marina Balažev) 331

Arbeit (PRACA) we współczesnym języku niemieckim (Jolanta Knieja) 361

Konceptualizacja pracy (LAVORO) w języku włoskim (Sylwia Skuza) 405

TRABAJO w języku hiszpańskim (Martyna Sońta) 427

 

Kazimierz Korus: Homer i Hezjod – początki europejskiego myślenia o pracy

w: LASiS 3, Praca, Lublin 2016, s. 43-65.

Streszczenie, oprac. Weronika Sikora.

 

1. Tekst Kazimierza Korusa dotyczy aksjologicznego wymiaru pojęcia PRACY w języku starogreckim. Autor posłużył się materiałem językowym pochodzącym z Illiady i Odysei Homera oraz z Pracy i dni Hezjoda (VIII/VIIwiek przed Chr.). Definiowali oni pracę jako wytwarzanie (ergádzesthai) oraz jako jej wyniki, rezultaty (érga). Autor zmierzał do „określenia cech semantycznych pojęcia PRACA i do zbudowania jego definicji kognitywnej”. 

2. O rekonstruowaniu pojęcia na podstawie tekstów literackich nie zadecydowała wyłącznie wysoka ranga dzieł, lecz również rola poety (poietés)  w życiu społecznym ówczesnej Grecji. Uważano, że tylko poeta potrafi wyrazić marzenia ludu, przedstawić je, stworzyć, „zrobić”  (ergádzesthai, práttein, poiéin). A  rzemieślnicy, wśród nich wieszczkowie, wróżbici i lekarze, zwani demiurgami (demiourgói), mogą urzeczywistnić sztukę (péirata téchnes). Twory poety zwano he póiesis, a demiurga to érgon lub to demioúrgema (w l. mn. ta érga, ta demiourgémata). W dalszych wiekach zaczęto zacierać  granice owych pojęć i uznawać poetę za demiurga, natomiast zmiana poglądów na samą pracę doprowadziła do wytworzenia nowej nazwy, określającej wszystkich ludzi pracujących (bánausoi).

Homer i Hezjod, niemal rówieśnicy, wywarli rozległy wpływ na kulturę i myślenie wszystkich Greków. Autor stawia pytanie, czym przemyślenia Hezjoda różniły się od opowiadań o pracy u Homera? Odpowiedź na to pytanie poprzedza  przypomnieniem szerszego tła kulturowego, opisem przejścia kultury greckiej ze stadium  oralnego do pisanego (umiejętność pisma przejęli Grecy od Fenicjan w wieku X  i IX p.n.e.). Oba poematy Homera żyły w przekazie ustnym zanim je spisano w VI wieku.

3. Starożytna Grecja za czasów Homera i Hezjoda nie była monolitem kulturowym, politycznym czy też gospodarczym i poeci mieli tego świadomość;  podkreślali autonomiczność każdego póleis ‘państwa-miasta’. Znajdowało to odzwierciedlenie w szeroko pojętej kulturze. Także Hezjod i  Homer, choć łączyło ich wspólne pochodzenie z Azji Mniejszej, a Hezjod  swoją technikę literacką najprawdopodobniej wykształcił na Iliadzie i Odysei, różnili się. Hezjod  zachował niezależność w budowaniu świata przedstawionego, przesłaniu ideowym oraz poglądach na PRACĘ. Ale obaj w swych dziełach najwyższą wartość przypisywali wolności (eleuthería) .

4. Autor podkreśla, że wprawdzie temat pracy był już podejmowany w bogatej literaturze naukowej o starożytnej Grecji - wymienia dzieła Wernera Jaegera Paideia. Formowanie człowieka greckiego, Oswyna Murraya Narodziny Grecji, Emile’a Mireaux Życie codzienne w Grecji w epoce homeryckiej, słowniki idei i encyklopedie (np. Dictionary of the History of Ideal Philipa Wienera, zawierającą artykuł Felicego Battagli Work; artykuł Arbeit Michaela von Albrechta w encyklopedii Der kleine Pauly), książki Praca i człowiek Jerzego Gałkowskiego,  Bronisława Bilińskiego O hezjodejski aspekt starożytności. I. Praca w starożytnej Grecji i  Anny Komornickiej Ludzie pracy w komediach Arystofanesa  - to jednak dotąd nikt nie dokonał analizy konceptualizacji pracy w dziełach Homera i Hezjoda, którzy - jak pisze – stoją „u źródeł europejskiego rozumienia pracy”.

5. „Boski i ludzki wymiar pracy w eposach Homera”. Autor zwraca uwagę na trójwymiarowość świata przedstawionego w Iliadzie i Odysei, w którym dwa aspekty boski i ludzki, są od siebie niezależne, ale mogą się przenikać i świat boski może oddziaływać na ludzki (choć nie odwrotnie), a ponad nimi znajduje się świat cudowności i bajki (mówiąca rzeka, mówiący koń itp.). Dla poety świat bogów jest doskonałym odzwierciedleniem świata ludzkiego, co prowadzi do idealizacji pracy ludzkiej. Boski kowal Hefajstos „unosi aż do Olimpu” pracę ziemskich kowali. Świat ludzki zależy od bogów, którzy ingerują w niego w sposób naturalny i cudowny.

Dla Homera oczywistym było, że  za przykładem pracowitych bogów, królowie i ich poddani również powinni byli zostać ukazani w działaniu i pracy, dokonywać czynów  (práttein érga).  Działania królów przedstawiono dwukierunkowo – pierwszy to przekonywanie innych do swoich planów słowem i przykładem, natomiast drugi odnosił się do indywidualnej sprawności bojowej oraz umiejętności w dowodzeniu wojskiem na polu walki. Ważna była również znajomość pracy na roli, która uchodziła zawsze za zajęcie godne arystokratów, oraz zarządzanie majątkiem. Królowie walczyli o miano najlepszego (áristoi) nie tylko w walce, lecz również w rozmaitych pracach codziennych. Podkreśla ten fakt użycie tego samego słowa w liczbie mnogiej w kontekście walki i pracy – mianowicie érga ‘czyny bojowe, prace’. Pozostałe istotne zwroty to wspomniane już érga práttein ‘wykonywać pracę’ oraz synonimiczne prekér érgon éinai ‘być sprawcą czynów’ (domyślnie bojowych). Pojęcie rywalizacji w pracy oddano za pomocą wyrażenia éris érgou, lub podobnego, oznaczającego ‘ściganie się w robocie’ peirásthai érgou. Ujawnia się tu agonistyczność kultury greckiej.

Inną grupę społeczną stanowiła arystokracja, niemniej ich zadanie było podobne do królewskiego. Wysoko ceniono tych, którzy potrafili dobrze zorganizować hodowlę bydła.

Pozostałych, nienależących do wyższych sfer, podzielono na cztery grupy. Decydującą rolę odgrywało timé, czyli powszechne uznanie, jakim cieszył się konkretny obywatel.

Pierwszą grupę stanowili kapłani, wieszczkowie, lekarze i aojdowie, drugą rzemieślnicy, trzecią najemnicy rolni i inni robotnicy, zwani thetami, natomiast czwartą ogromna rzesza niewolników obu płci (hoi doúloi lub hai doúlai).

Kapłanem (hiereús) mógł być każdy, godność tę dziedziczono bądź nadawano, lub wybierano losowo. Autorytet urzędu nie opierał się na głoszeniu prawdy, lecz na umiejętności czczenia boga i bronienia świętości miejsc bogom poświęconych. Przykładem jest postać Chryzesa, bohatera Iliady. Wróżbitą (mántis) można było zostać wyłącznie z powołania. Sztuka wróżenia (he mantyk téchne) wymagała w głoszeniu prawdy (alétheia) z natchnienia boskiego oraz biegłości w odczytywaniu znaków. Jak dowodzi przykład Kalchasa z Iliady, pojęcie pracy wróżbity zestawiano z potrzebną do jej wykonywania wiedzą (édei). Kapłani mogli głosić prawdę, natomiast wieszczowie ją znali, bo posiadali wiedzę. Z zawodem aojdów, czyli poetów, łączą się pojęcia czci (timé) oraz zbożnego szacunku (aidós), specyficzne również dla króla i arystokracji. Potrzeba polityczna i społeczny szacunek decydowały o ich stałej obecności na dworach królewskich. Z kolei lekarze (ietér w l. poj.) zawdzięczali swój autorytet bogom, głównie Asklepiosowi.

Kolejną grupę stanowili demiurgowie, niemniej pierwotnie określeniem tym nazywano wszystkie zawody użyteczne społecznie (demos ‘lud’, ergon ‘praca’, stąd ‘praca dla ludu’). Każdy zawód miał swojego boga-opiekuna, jak cieśle okrętowi Atenę, po której odziedziczyli wiedzę (epistéme), którą wiązali z techniczną czy manualną sprawnością.

Najemnicy zwani byli thetami byli ludźmi wolnymi, którzy wykonywali pracę służebne (thetéuein) zarówno w domach, jak i zagrodach, za którą należało uiścić zapłatę (teléin misthón).

Niewolnicy, mimo statusu społecznego, również poddani byli idealizowaniu. Ich praca była identyczna,  jak praca thetów, z tą różnicą, że nie otrzymywali zapłaty. Ci niewolnicy, którzy wypasali trzodę lub bydło daleko od pałacu (jak Eumajos z Odysei), żyli jak wolni ludzie.

6. Rozumienie pracy według Homera. Autor stara się dowieść, że poglądy bohaterów eposów homerowych na pracę miały charakter idealistyczny, wynikający z konstrukcji świata przedstawionego, w którym każdy, od boga Zeusa po aż niewolnika, para się jakimś zajęciem. Homerowi obca była pogarda dla  wykonawców nawet najskromniejszych prac. Niemniej, wzięci do niewoli arystokraci często musieli wykonywać prace uznawane za haniebne. Wartościowanie pracy zależało od jej przydatności społecznej i od wyrazistości jej związku z bezpośrednią inspiracją czy z darem boga, stąd najwyżej oceniano pracę natchnionych poety lub wieszcza. Jedynie żebracy spotykali się z wyraźną pogardą, bowiem nieróbstwo, brak chęci do pracy, było złem. Definicja pracy wg Homera: PRACA jest boską i ludzką zdolnością tworzenia, urzeczywistniania sztuki, robienia czegoś lub po prostu służenia. Jako nasycona boską obecnością jest związana z poczuciem godności i społecznym szacunkiem.

7. Ludzki wymiar pracy – pragmatyzm Hezjoda. Hezjod traktował zawód poety podobnie jak Homer, z tą różnicą, iż dla niego natchniony poeta mógł głosić kłamstwa do prawdy podobne (pséudea pollá). Inaczej niż poprzednik, Hezjod miał świadomość budowania fikcyjnego świata przedstawionego, sprowadził na ziemie boski wymiar pracy poetyckiej. Stworzył oparty na rzeczywistych niesprawiedliwościach świat, pozbawiony bogów czy herosów. Udało mu się skupić na pochwale samej pracy, a nie wojny, jak w Iliadzie. W tym celu przeciwstawił dwie boginie – jedna miała nakłaniać do walki, druga zaś do rywalizacji w pracy i pokoju i była w stanie nawet leniwego pobudzić do pracy. Gdy ktoś był bezczynny (orgio chatidzei), po spostrzeżeniu dobrobytu pracowitego miał pójść w jego ślady. Przestrzegał, by Eris, bogini nakłaniająca do wojny, nie odciągała od pracy.  Według Hezjoda, to wojny i złe obyczaje zaburzyły stabilny stan rzeczy, aż w końcu praca zamieniła się w uciążliwy znój (kamatos), biedę i cierpienie (oidzys). Ludziom sprawiedliwym, prawym praca przynosiła dobrobyt (talia), leniwego (aergos) dosięgał głód. Według poety żadna praca nie hańbi,– hańbą jest nie pracować. Człowiek uczciwy, pełen cnoty (areté) miał mieć nie tylko uznanie społeczne (kydos), ale i bogactwo (ploutos).

Istotne były konkretne prace na roli, określane hiponimami: ‘orać’ - aroun, ‘siać’ - speirein, ‘żąć zboże’ - aman, ‘młócić’ - dinemen. Dydaktyzm objawiał się w zwrotach odnoszących się do ogólnego utrzymywania porządku przy pracy (euthemosyne) i potępieniu leniwego człowieka (aergos aner). Przestrzega przed zwróceniem się do handlu, jednak, jeśli jego przestrogi miałyby być nie skuteczne, zaleca zmianę profesji z rolnika na żeglarza. Kupiec-żeglarz powinien przestrzegać zasady ‘pilnuj miary’ (metra fylassesthai).

8. Według autora Hezjod nie zmienił homerowej definicji pracy, lecz przemienił poetykę epickiej narracji, pozbawił pracę boskiego charakteru. Wskazał na wysiłek ludzki, uzależnił jakość pracy od sprawiedliwości, uczciwości ludzkiej i od czystości serca. Jego zdaniem tylko dla człowieka nikczemnego praca jest udręką, trudem, niekończącym się wysiłkiem. Natomiast dla człowieka prawego jest źródłem bogactwa i szczęścia. Bogactwo i szczęście są celem i efektem uczciwej pracy.

 

Marius Smetona, Inena Smetoniene, Kristina Rutkovska: Koncept PRACY (DARBAS) w języku i kulturze litewskiej

w: LASiS 3, Praca, Lublin 2016, s. 67-93.

Jezykowo-kulturowy obraz litewskiej PRACY (DARBAS) został przez autorów przedstawiony na podstawie danych leksykograficznych, ankietowych i tekstowych. W dokumentacjach słownikowych widoczne sa refleksy wiejskiego rozumienia pracy jako ciezkiej, mozolnej działalnosci człowieka, bedacej podstawa egzystencji, wykonywanej z obowiazku a jednoczesnie niosacej radosc. Ankietowana w roku 2016 młodziez ma dwoisty stosunek do pracy – jest ona koniecznoscia, ale równoczesnie nadaje zyciu sens. Na negatywne charakterystyki wpływa konsumpcyjny charakter współczesnego społeczenstwa. Dane pochodzace z kilku dyskursów (literackiego, ideologicznego, prawniczego i publicystycznego) dostarczaja nowych sposobów postrzegania pracy. Ciezka praca została opisana przez klasyków literatury litewskiej, którzy poetyzowali i uszlachetniali prace, wynosili i heroizowali jej wykonawców. Dyskurs ideologiczny podkresla patriotyczny sens pracy i dokonuje manipulacji człowiekiem, prawniczy skupia uwage na znaczeniu prawa do pracy. Najbardziej wieloaspektowo jest przedstawiana praca w dyskursie publicystycznym: jest ona wartoscia, sprawa honoru; koniecznoscia i obowiazkiem; moze tez byc traktowana jako hobby niewymagajace wielkich wysiłków. Autorzy opisali dwa profile litewskiej pracy – pierwszy, tworzony z punktu widzenia rolnika i majacy juz dzis charakter archaiczny oraz drugi, współczesny, ujawniajacy punkt widzenia wyspecjalizowanego robotnika, majacego rozwinieta swiadomosc społeczna i znajacego swoja wartosc.

 

Jerzy Bartmiński, Małgorzata Brzozowska, Koncept PRACY we współczesnej polszczyźnie

w: LASIS 3, PRACA, Lublin, s. 93-128.

Streszczenie opr. Natalia Surmacz.

 

            1. Na wstępie autorzy sygnalizują ogólnie, że na polskiej „drabinie” wartości praca zajmuje miejsce wysokie, na równi z rodziną, miłością i wiarą religijną, ale nie jest wartością absolutną i „ostateczną”, jest wartością instrumentalną. Stosunek Polaków do pracy jest zróżnicowany, ceniona jest praca rąk, tradycyjnie trud rolnika czy górnika, jednak praca umysłowa zdobyła prestiżową i finansową przewagę nad pracą fizyczną. Formy pracy umysłowej rozdrobniły się (urzędnicy, wolne zawody, usługi, biznes). W czasach PRL była obowiązkiem obywatela, w Konstytucji 1997 jest tylko ”pod ochroną” państwa; radykalnie zmienia się filozofia pracy, w sytuacji bezrobocia praca staje się towarem, wraz z powstaniem nowych zawodów i form organizacji zanika tradycyjny etos pracy.

            2. Autorzy dokonują krótkiego przeglądu polskich badań nad pracą, podkreślając rolę filozofa-prakseologa Tadeusza Kotarbińskiego (Traktat o dobrej robocie, 1955), socjologów i ekonomistów z latach 60-tych, psychologów, humanistów w l. 70-tych, wykrystalizowanie się w latach 80-tych XX wieku dwóch koncepcji pracy: marksistowskiej i katolickiej, na koniec sygnalizują pojawienie się po przełomie politycznym 1989 perspektywy kulturowej i psychologicznej, która uwzględnia predyspozycje, godność i prawa pracownika (Jolanty Wilsz Teoria pracy, 2099). 

            3. Analizę konceptu PRACA w polskiej lingwokulturze przeprowadzono na podstawie danych systemowych (słowniki języka polskiego), ankietowych i tekstowych (przysłowia i teksty z Narodowego Korpusu Języka Polskiego), w skrócie S-A-T.

            4. Analizę danych systemowych (S) autorzy zaczynają od definicji słownikowych. podstawowymi leksykalnymi wykładnikami konceptu PRACA w języku polskim są praca, robota i trud – mają one różny status językowy: w Słowniku frekwencyjnym polszczyzny współczesnej z 1990 roku praca zajmuje pozycję 53, robota – 694, trud – 1851. Leksemowi praca Inny słownik języka polskiego pod red. Mirosława Bańki, 2000, przypisuje 7 znaczeń:  (1) działania wymagające wysiłku, wykonywane w jakimś celu, (2) czynności wykonywane zarobkowo, (3) miejsce, w którym jest się zatrudnionym, (4) dzieło artysty, pisarza itp., (5) praca np. urządzenia – wykonywanie właściwych mu czynności, (6) Święto Pracy – dzień 1 maja, (7) praca w fizyce ‘ilość energii potrzebna do przemieszczenia ciała i jakiegoś punktu do innego’.

            W definicjach pracy, trudu i roboty autorzy artykułu odnajdują te same podstawowe parametry, składające się na „strukturę kognitywną” pojęcia PRACY, na którą składają się następujące fasety: (1) [kategoria nadrzędna], (2) [podmiot, czyli wykonawca pracy], (3) [cel działania], (4) [wytwór działania], (5) [jakość działania / cechy], (6) [wysiłek wkładany w działanie], a dalej także (7) [miejsce pracy], (8) [zarobek / wynagrodzenie], (9) [czas pracy].

W znaczeniu pracy dominuje cel, wytwór i jakość, roboty - działanie i wynagrodzenie, a trudu – wysiłek.

            Etymologia nazw PRACY. Leksem praca jest zapożyczeniem z języka czeskiego, w polszczyźnie należy do rejestru „wyższego”, jest odnoszony do prac umysłowych. Nie ma przejrzystej motywacji semantycznej, jego etymologia jest niepewna. Leksem robota jest ogólnosłowiański, ma etymologię przejrzystą. W okresie staropolskim robotę odnoszono też do ‘pracy pańszczyźnianej, niewoli’. Część jej etymologicznego znaczenia (‘wysiłek fizyczny’) pozostała widoczna do dziś w znaczeniu roboty odnoszonej przede wszystkim do aktywności fizycznej. Podobny komponent, ‘wysiłek, ciężka praca’, charakteryzuje słowo trud, które jest także wyrazem ogólnosłowiańskim. Funkcjonuje ono we współczesnej polszczyźnie jako wyraz „książkowy”.

            Synonimy: Dystynktywny słownik synonimów (Nagórko, Łaziński, Burkhardt 2004) notuje serię synonimiczną: praca, zajęcie, zatrudnienie, robota i dołącza do niej słowa fucha pot. lekcew. ‘nielegalna robota wykonywana w godzinach pracy’ i chałtura środ. lekcew. ‘mało ambitna praca zarobkowa artysty’. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny (red. Zgółkowa, 2010) podaje liczne synonimy do poszczególnych w/w 6 znaczeń pracy: ad 1: harówka, męczarnia, mozól itp.; ad 2: dorobek, dzieło, elaborat itp.; ad 3: etat,  posada, fucha itd. Zwraca uwagę bogactwo pejoratywnych synonimów znaczenia pierwszego. Wyróżniony status ma służba, która ewaluowała od znaczenia ‘praca pomocnicza w czyimś domu’ do uszlachetnionego sensu ‘działania na rzecz wspólnoty’.

            Kategorie nadrzędne – hiperonimy pracy: Hiperonimami pracy i roboty są w słownikach w pierwszej kolejności działanie i zajęcie. Oba dają się zdefiniować za pomocą ogólniejszej kategorii czynności.

            Kohiponimy pracy: Inne ważne czynności ludzkie (działania, zajęcia) poza pracą to w polszczyźnie potocznej (w języku naturalnym): odpoczynek, zabawa, sport, oglądanie telewizji, modlitwa (dla znaczenia 1); nauka, sport  (dla znaczenia 2); dom, szkoła, kościół, plaża (dla znaczenia ’miejsce pracy’). W polszczyzn nie urzędowej wyróżnia się „pracę zawodową” (której według statystyk GUS Polacy poświęcają 12% doby), „załatwianie potrzeb fizjologicznych’ (sen, jedzenie itd.) – 47% doby; a w malejącej kolejności: „zajęcia i prace domowe”, „korzystanie ze środków masowego przekazu”, „życie towarzyskie i rozrywki”, „dojazdy i dojścia”, „zamiłowania osobiste”, „uczestnictwo w sporcie i rekreacji, naukę”, „dobrowolną pracę w organizacjach i poza nimi”, „zaangażowanie w działalność organizacji i praktyki religijne”.

            Antonimy pracy – w pierwszej kolejności odpoczynek i bezrobocie, a dalej także bezczynność, bezruch, bezwład, stagnacja, zastój, ustanie (wg PSWP Zgółkowej, 2003).

            Derywaty.  Poszczególne składniki pojęcia pracy są uwydatniane w derywatach. Należą tu: nazwy wykonawców pracy: pracownik/pracownica, robotnik/robotnica; zbiorowo ludzie pracy, świat pracy. Wyróżnia się takich, którzy szczególnie lubią pracę, nazywając ich z dystansem słowem pracuś oraz określeniami o negatywnym nacechowaniu: pracoholik/pracoholiczka. Od roboty analogiczne urobienie to pogardliwe robol (o niewykwalifikowanym robotniku wykonującym najcięższe z prac fizycznych) i robociarz (z uznaniem na znak środowiskowego solidaryzmu), od pracy - pracodawca, pracobiorca; współpraca, współpracownik. Robot to ‘urządzenie mechaniczne wykonujące określone zadania’, stąd robotyzacja, robotyka. Inne: pracownia ‘miejsce pracy’, zarobek; pracowity, robotny ‘pracujący dużo i chętnie’. Występuje także bogactwo niuansów oddawanych derywatami czasownikowymi, które pozwalają akcentować różne aspekty procesu pracy: dopracować wypracować, przerobić, dorobić itp.  Potencjał derywacyjny rdzeni prac-, rob- i trud- jest nierówny (największy w przypadku rob-), co autorzy ujmują w postaci tabeli.        Frazematyka. Znaczna grupa frazemów służy wyróżnianiu momentów zaczynania, przebiegu i kończenia zatrudnienia. Jakość i sposób wykonywania pracy są określane za pomocą licznych zwrotów, przeważnie uwydatniających wysiłek jej towarzyszący. Wyróżnionym na gruncie frazeologii narzędziem pracy jest ręka, mimo iż to praca umysłowa już dawno zdobyła lepszą pozycję niż praca fizyczna. Duża grupa frazemów odnosi się do relacji człowiek – praca, modelowanych przeważnie z perspektywy człowieka, który szuka pracy. Na jej cechy wskazują liczne połączenia typu rzeczownik+przymiotnik. Są to wyrażenia zarówno neutralne, jak pozytywne i negatywne.

            5. Dane ankietowe. Ankieta przeprowadzona trzykrotnie (1990, 2000, 2010) według założonego wzoru wśród studentów lubelskich. Pytanie: „Co według ciebie stanowi o istocie prawdziwej pracy?”. Odpowiedzi każdorazowo udzielała podobna liczebnie grupa – z założenia 100 osób, po połowie kobiety i mężczyźni z wydziałów ścisłych i humanistycznych.

Autorzy artykułu zwracają uwagę na fakt, iż studenci są przede wszystkim obserwatorami pracy innych, rzadziej pracownikami, dlatego też ich punkt widzenia jest bardziej teoretyczny niż odzwierciedlający rzeczywistość.

W roku 2010 lubelscy studenci za najważniejszy aspekt bytowy pracy uznali osiągnięcie zarobku – 16,22%, pasję, zaangażowanie pracownika w to, co robi – 10,81%. Strona psychologiczna (czerpanie z pracy satysfakcji) była słabiej akcentowana – 6,92%. Jeszcze rzadziej wymieniano cechy etyczne wykonawcy pracy, takie jak sumienność (4,95%), rzetelność (3,60%), uczciwość (2,70%), solidność (0,45%).

Zmiany w kolejnych badaniach między rokiem 1990 a 2010 polegał na spadku rangi aspektu społecznego I etycznego pracy; wzroście rangi aspektu fizykalnego i  psychospołecznego.  Coraz ważniejszy staje się zarobek i możliwość utrzymania się na dobrym poziomie oraz zaangażowanie i pasja. Coraz mniej istotna jest jakość pracy, rzetelność, sumienność, dokładność oraz relacje z przełożonymi i współpracownikami.

            6. Dane tekstowe. Autorzy, respektując zalecenia instrukcji EUROJOS, ograniczyli się do tekstółw folkloru (przysłów) i sondażowo do literatury pięknej i publicystyki, skorzystali z NKJP.            

            Przysłowia: W Nowej księdze przysłów polskich pod hasłem praca znalazły się 63 jednostki, pod pracować – 58, pod robić – 134, pod robota – 70, trud - 0, a pod trudzić się – 1.  Główne myśli powtarzane w polskich przysłowiach dotyczą:

• pracy jako konieczności: Bez pracy nie ma kołaczy; Kto nie pracuje ten nie je.
• efektów pracy: Praca ustawiczna wszystko przemoże (łac. Labor improbus omnia vincit); Cierpliwością i pracą ludzie się bogacą.
• relacji między pracą a modlitwą: Módl się i pracuj (łac. Ora et labora - dewiza św. Benedykta); Modlitwą i pracą ludzie się bogacą;
• relacji między pracą a płacą: Jaka praca, taka płaca (punkt widzenia pracodawcy); Niespora praca, gdy licha płaca (punkt widzenia pracobiorcy);
• lekceważenia pracownika: Murzyn zrobił swoje, Murzyn może odejść.
• wartościowania pracy: Żadna praca nie hańbi.
• negatywnych skutków pracy: Pracuj, pracuj, a garb ci sam wyrośnie; Praca lat skraca.

            Autorzy w kolejności dokonują syntetycznego przeglądu tematyki pracy w świetle literatury pięknej. Refleksje literackie dotyczące pracy mają początek w okresie średniowiecza. Pierwsze zapisane polskie zdanie pochodzące z XIII-wiecznej Księgi henrykowskiej dotyczy pracy: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj (Daj, niech ja poobracam kamieniem, a ty odpoczywaj). Było to zdanie wypowiedziane przez mężczyznę do żony mielącej ziarno na żarnach. Literatura staropolska piętnuje lenistwo chłopów i głosi mit szczęśliwego pasterza, oracza, włodarza ziemi (Rej, Kochanowski).  Szczególną uwagę pracy poświęcił pozytywizm, którego hasłem był praca u podstaw i praca organiczna. Pojęcie pracy organicznej zobowiązywało do współpracy z innymi: Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem, Bolesław Prus w Lalce  pokazują kontrastowy stosunek do pracy arystokracji (klasy próżniaczej) i z drugiej strony – pracowitych chłopów, drobnej szlachty, kupców, rzemieślników.  Praca u podstaw (praca nad ludem i dla ludu) oznaczała dla inteligencji i ziemiaństwa zadanie szerzenia oświaty wśród ludu wiejskiego i miejskiego. Najwyżej ceniona w polskiej tradycji była praca na roli (Władysław Reymont – Chłopi) – praca przedstawiona jako podstawa egzystencji, nadająca rytm i sens ludzkiemu życiu. W poezji robotniczej końca XIX i początku XX do głosu dochodzi  poczucie krzywdy. W okresie socrealizmu praca traktowana była w kategoriach ideologicznych, jako działanie na rzecz wspólnoty i utrwalenia ustroju politycznego. W utworach literackich pozytywnym bohaterem był przodownik pracy i dyspozycyjny inteligent (dziennikarz, pisarz, artysta), a antybohaterem bogaty chłop gospodarujący indywidualnie, kupiec i handlowiec. Do dobrej pracy zachęcała partyjno-rządowa propaganda również w latach 70. Przewrót roku 1989 oraz transformacja ustrojowa sprawiły, iż temat pracy zaczął być podejmowany w duchu realizmu, nasyconego refleksją krytyczną. Często pojawiającym się motywem stał się, często kończący się upadkiem, „mit milionera z pucybuta”; bohaterowie podejmując nowe zawody i wzbogacając się, często płacą  znacznym ograniczeniem swojej wolności.

            Autorzy wykorzystali też Narodowy Korpus Języka Polskiego liczący  ponad półtora miliarda słów i obejmująy prawie wszystkie typy i gatunki tekstów. Poszukali kohiponimów pracy, zadając pytanie o połączenia typu „X i inne działania”. Wyszukiwarka PELCRA pozwoliła znaleźć 29 akapitów, w których w pozycji X wystąpiły rozmowy, negocjacje, szkolenia, protesty, także akcje pomocy, napady, reklama; dla połączeń typu „X i inne zajęcia” – 9 akapitów, w których w pozycji X pojawiły się wyrażenia gry, nauka, zawody sportowe, zajęcia dydaktyczne, czytanie, spacery. Potwierdziło się wczesniejsze stwierdzenie, że w przypadku działań wyszukane kohiponimy tworzą zespół znacznie „rozproszony”, dla którego trudno jest znaleźć wspólny mianownik poza ogólnie rozumianą ‘aktywnością’ , podczas gdy w przypadku zajęcia  wyszukane kohiponimy tworzą zespół silniej „skupiony”, którego wspólnym mianownikiem jest ukierunkowanie na określony cel i poddanie jakimś wewnętrznym regułom.

            Podczas pytania o kolekcje (połączenia współrzędne), w jakich funkcjonuje praca, wyszukiwarka PELCRA na polecenie wyszukania kontekstów typu „X i praca” pokazała 3385 „akapitów”. Najczęściej pojawiające się połączenia to: nauka i praca, studia i praca, myśl i praca, twórczość i praca, walka i praca, zabawa (hulanki) i praca, rozrywka (oglądanie telewizji, muzyka) i praca, odpoczynek (czas wolny) i praca. Przykłady te ukazują przejawy działania celowego, wymagającego wysiłku, jednak cecha, która odróżnia wszystkie elementy pojawiające się w pozycji X-a jest ich brak elementu ‘niezbędności do życia’, który Renata Grzegorczykowa uznała za wyróżnik semantyki pracy.

            Praca w tekstach prasowych i publicystycznych: W prasie i internetowych publikacjach prowadzone są rubryki „oferty pracy”, publikowane są drobne ogłoszenia typu „szukam pracy” i „dam pracę”(m.in. „Gazecie. Pracy” -  w dodatku do dziennika „Gazeta Wyborcza”). Publicyści i dziennikarze dotykają najbardziej aktualnych, realnych problemów związanych z pracą. Tematy podejmowane w artykułach to: praca jako wartość (Józefa Tischnera próba „odczarowania” pracy), problem bezrobocia, ocena sposobu traktowania pracy, sprawa umów terminowych (pogardliwie zwanych śmieciówkami, będących specyfiką prekariuszy), wynagrodzenia za pracę (płace minimalne), czas pracy. Specyfiką publikacji prasowych jest także to, iż regularnie przywoływane są opinie naukowców z zakresu socjologii, prawa, filozofii, komentowane i konfrontowane z opinią społeczną.

            7. Podsumowanie: Propozycja definicji kognitywnej konceptu PRACA. Na podstawie analizy zestawionych danych, autorzy wyodrębnili kilka faset, składających się na strukturę kognitywną pojęcia PRACY, a także przedstawili zespół cech znaczeniowych (obligatoryjnych i fakultatywnych) wypełniających te fasety. Cechy obligatoryjne dla wszystkich użyć konceptu wchodzą do bazowego wyobrażenia pracy. Cechy fakultatywne zostały odnotowane w definicji kognitywnej wraz z zaznaczeniem ich statusu: możliwe, postulowane, dopuszczalne.  Do obligatoryjnych składników pojęcia PRACY należy 6 składających się w podstawową strukturę kognitywną tego pojęcia faset: [kategoria nadrzędna], [wykonawca], [cel działania], [wysiłek wkładany w wykonanie], [efekt: wytwór], [efekt działania: wynagrodzenie].

            Pełna zbiorcza definicja kognitywna PRACY:

1. jest (zawsze) zajęciem / zajmowaniem się czymś
2. jest koniecznością życiową
3. wykonawcą pracy jest człowiek, który (zwykle) przygotowuje się do wykonywania określonego rodzaju pracy, ucząc się określonego zawodu
4. (zawsze) ma określony cel
5. (zawsze) wymaga wysiłku
6. (zwykle) wymaga narzędzi
7. (zawsze)efektem1 pracy jest jakiś przedmiot lub wartość
8. (zwykle) efektem2 pracy jest wynagrodzenie
9. (sądzi się, że) jest moralnym obowiązkiem człowieka
10. może być fizyczna i/lub umysłowa
11. może być męcząca/przyjemna, lekka/ciężka/…
12. może być zespołowa/indywidualna
13. może być wymuszona/zlecona przez pracodawcę albo dobrowolna
14. może dawać satysfakcję, sprawiać przyjemność/nie sprawiać przyjemności
15. (zwykle) odbywa się w określonym miejscu
16. (zwykle) odbywa się w określonym czasie
17. (zwykle) odbywa się na określonych zasadach.

8. Profilowanie PRACY w polszczyźnie współczesnej – różne profile podtrzymywane przez określone środowiska, media i instytucje:

1. Tradycyjny, ludowy profil PRACY obecny jest już tylko śladowo w środowisku wiejskim. Walor prototypowej pracy ma uprawa roli. Czynność ta traktowana jest z powagą i szacunkiem, posiada sankcję religijną: praca i modlitwa przenikają się. Wysiłek traktowany jest jako nieodłączna część pracy. Praca umysłowa nie jest ceniona. Mniej ważny jest zarobek, wynagrodzenie pieniężne. Praca na roli jest współdziałaniem z natura, jej rytm wyznacza przyroda.
2. Profil religijny PRACY pojawia się w środowiskach będących w kręgu inspiracji Kościoła. Praca jest spełnieniem nakazu czynienia sobie ziemi poddaną (Rdz 1, 27), obowiązkiem moralnym, kontynuacją stwórczego dzieła Boga; praca służy samorealizacji człowieka,   i  tworzeniu wspólnoty ludzkiej – wymaga solidarności i współodpowiedzialności. Postulowana jest sprawiedliwość w relacjach pracodawca-pracobiorca. Aspekt fizyczny i umysłowy traktowane są integralnie.
3. Pragmatyczny profil PRACY z punktu widzenia przedsiębiorcy-pracodawcy ukształtował się w tradycji miejsko-przemysłowej i w nowych środowiskach menadżerskich. Praca jest traktowana jako proces podlegający racjonalizacji w kategoriach efektów ekonomicznych. Liczą się koszty pracy (wkład kapitału, wynagrodzenie), wydajność pracy, wytworzony produkt i jego cena. Także: organizacja pracy, czas pracy, prawo pracy.
4. Pragmatyczny profil PRACY z punktu widzenia pracobiorcy: podstawowy walor ma wynagrodzenie i warunki pracy, ale też aspekt podmiotowy, ludzki: możliwość indywidualnego rozwoju i dokształcania się. Podkreśla się nieustanne niebezpieczeństwo wyzysku pracy, dlatego potrzebne są związki zawodowe, broniące praw pracowniczych. 
5. Profil instytucjonalno-prawny ma oparcie w sferach politycznych, naukowych, w środowiskach kulturalnych i mediach opiniotwórczych, pozostaje pod oficjalną kontrolą i opieką państwa i jego organów zobowiązanych do respektowania zasad wynikających z Konstytucji RP i przepisów prawa pracy. Nadzór i kontrolę nad przestrzeganiem prawa pracy pełni Państwowa Inspekcja Pracy.
6. Profil PRACY z perspektywy człowieka bezrobotnego. Praca z perspektywy człowieka bezrobotnego jest dobrem pożądanym i trudno osiągalnym. Bezrobocie grozi naruszeniem godności człowieka, jego degradacją. Ale praca jest dobrem negocjowanym, pojawia się alternatywa: „Podjąć stałą pracę za niewielkie pieniądze, czy pozostawać jak najdłużej na zasiłku dla bezrobotnych”. Nie każde warunki pracy są przez szukającego pracę akceptowane.

 

Ladislav Janovec, Zuzana Wildová, Praca w języku czeskim i językowym obrazie świata rodzimych użytkowników języka czeskiego

w: LASiS 3, PRACA, Lublin 2016, s. 129–155

Streszczenie – Aleksandra Wójcik

 

            1. Leksem práce prymarnie oznacza pojęcie abstrakcyjne, wtórnie odnosi się do konkretnego rezultatu pracy, zwłaszcza artystycznej, naukowej lub rzemieślniczej. Leksem ten pojawia się w wielu rodzajach tekstów, stąd ogólny koncept pracy obejmuje znaczenia i konotacje z różnych sfer komunikacji.

            2. Na czeski stan badań nad pracą składają się głównie dzieła powstałe na gruncie psychologii, filozofii, politologii, socjologii. Lingwiści dotykali tematu pracy w opracowaniach z zakresu leksykografii i etymologii, brak jednak opracowań kognitywnych i etnolingwistycznych, poza książką Vaňkovej (2007) i tłumaczeniami prac obcych.

            3. [Na potrzeby Leksykonu aksjologicznego Słowian i ich sąsiadów (LASiS) koncept pracy w języku czeskim został opracowany głównie na podstawie danych systemowych, ankietowych i tekstowych (S-A-T). Dane systemowe (S) zaczerpnięto ze słowników języka czeskiego: opisowych, etymologicznych, frazeologicznych, słownika synonimów i tezaurusa, a ponadto ze zbiorów przysłów i powiedzeń – A.W.].

            3.1. Etymologię leksemu práce [uznawaną w wielu źródłach za niejasną, por. np. artykuł Koriny i Dudovej o pracy słowackiej – A.W.], autorzy wiążą za Rejzkiem z południwosłow.  portiti ‘posłać’ [mowa tu o etapie prasłowiańskim, ponieważ za sprawą metatezy we współczesnych językach południowosłowiańskich występują leksemy z rdzeniem prat-; mogą mieć też one inne znaczenie niż ‘posłać’, por. np. chorw. pratiti ‘śledzić, towarzyszyć’ – A.W.], ale dopuszczają też za Holubem hipotetyczny związek z czasownikiem cierpieć: derywowana z psł. *trpěti i poddana metatezie forma psł. *porťa miałaby znaczyć ‘wysiłek, trudność’.

            3.2. Leksem práce ma w czeskich słownikach różną liczbę znaczeń: Příruční slovník jazyka českého IV z lat 1941–1943 podaje ich pięć (1. ‘podejmowanie wysiłku fizycznego lub umysłowego w określonym celu, zwykle użytkowym; świadoma czynność wykonywana przez człowieka w celach materialnych, z zamiarem wytworzenia dóbr’, 2. ‘wysiłek, staranie’, 3. ‘sposób wykonania czegoś’, 4. ‘rzecz, nad którą się pracuje, którą się robi’, 5. ‘wytwór, wynik jakiejś działalności’ – jak zauważają autorzy artykułu, na zasadnicze spektrum znaczeniowe składa się tu celowość, procesualność, obecność wysiłku), Slovník spisovného jazyka českého z roku 1989 – osiem, kolejny szkolny słownik Korupovej i in. z roku 2005 znowu tylko pięć, na pierwszym miejscu umieszczając ‘celową czynność człowieka wykonywaną z wysiłkiem’, w kolejności ‘rezultat tej czynności’ i in.

            3.3. Autorzy przytaczają liczne synonimy leksemu práce; wśród synonimów ekspresywnych podawanych przez Ouředníka (1992) wyodrębniają synonimy pracy trudnej, dorywczej, dobrze płatnej oraz długiej i męczącej.

3.4. Dalej wymienione są derywaty leksemu práce [w tym rzeczowniki należące do kategorii takich jak nazwy cech (np. pracovitost), nazwy miejsc (pracoviště ‘miejsce pracy’), nazwy nosicieli cech (pot. pracant ‘pracuś’), nazwy wykonawców czynności (pracovník), nazwy zbiorowe (pracovnictvo ‘ogół pracowników’) czy nazwy zdrabniające (prácička) – A.W.], a także złożenia (np. arch. prácedárce ‘pracodawca’, obecnie zaměstnavatel).

3.5. W następnej kolejności zaprezentowana została analiza frazeologizmów i przysłów, sytuujących się na pograniczu danych systemowych i tekstowych. [Analiza ta pozwoliła autorom na wyodrębnienie pewnych pojęć, które można uznać za konotowane przez leksem práce – A.W.]. We frazeologizmach i przysłowiach o pracy mówi się, odnosząc się do pojęć takich jak: wartość (praca jako „lek” przeciw lenistwu, będącemu w tradycji chrześcijańskiej jednym z siedmiu grzechów głównych, a także jako źródło utrzymania), przeznaczenie (praca jako ludzka dola), jedzenie (praca jako sposób zachowania życia), lenistwo (praca jako antonim krytykowanego czy też wyśmiewanego lenistwa), czas (praca jako czynność zakotwiczona w czasie), miejsce (praca jako przestrzeń, w której przebywa obiekt-człowiek) i wysiłek (praca jako ciężar niosący za sobą ból). Pracowitość traktuje się, zwłaszcza w zwrotach porównawczych, jako wartość wyraźnie pozytywną, ale autorom udało się też odnaleźć przykłady przysłów (lub ich późniejszych aktualizacji), w których praca występuje w kontekście negatywnym (np. práce je poslední možnost jak získat peníze/škváru ‘praca to ostatnia możliwość zdobycia pieniędzy/śmieci’).

 4. Dane ankietowe (A) zostały uzyskane w toku badań przeprowadzonych w 2015 roku wśród 50 studentek kierunków humanistycznych oraz 50 studentów i studentek kierunków technicznych w wieku od 20 do 26 lat. Autorzy postanowili zadać ankietowanym trzy pytania [odchodząc od modelu przyjętego w LASiS – A.W.].

4.1. W odpowiedzi na pierwsze – „Co przychodzi Pani/Panu do głowy, kiedy słyszy Pani/Pan słowo praca?” – badani formułowali własną kognitywną definicję pracy, podając bądź synonimy leksemu práce (np. zaměštnání ‘zatrudnienie’, povolání ‘zawód’, úsilí ‘wysiłek’) bądź pojęcia kojarzące się z pracą (np. povinnost ‘obowiązek’, odpovědnost ‘odpowiedzialność’, peníze ‘pieniądze’) lub też opisując pracę w pewnych wyodrębnionych przez autorów kategoriach: jako wartość/dobro (wśród studentów kierunków technicznych również jako sposób wytwarzania jakichś dóbr), jako sposób zdobywania pieniędzy (wyraźnie częściej wśród studentów kierunków technicznych) czy jako obowiązek i wysiłek (podobnie u studentów obu grup). Ankietowani podkreślali też ambiwalencję emocjonalną łączącą się z pojęciem pracy.

4.2. Pytanie drugie – „Co według Pani/Pana nie jest pracą?” przyniosło odpowiedzi o wydźwięku neutralnym (np. domácí práce ‘obowiązki domowe’, studium ‘studia’, pomoc), pozytywnym (np. koníčky ‘hobby’, to, co dělá člověk jen pro radost a pro zábavu ‘rzeczy robione tylko dla przyjemności’, relax) i negatywnym (np. nicnedělání ‘nicnierobienie’, být doma a pobírat sociální dávky (kromě vážně nemocných) ‘siedzenie w domu i życie z zasiłków (z wyjątkiem poważnie chorych)’, prostituce).

4.3. Odpowiedzi na zadanie trzecie – „Proszę podać trzy cechy, które charakteryzują pracę” – zostały przez autorów uszeregowane według częstości występowania. Studentki kierunków humanistycznych najczęściej wskazywały na odpowiedzialność, wysiłek i obowiązek, studenci i studentki kierunków technicznych – na celowość, wysiłek i wynagrodzenie. Różnice między studentami obu grup uwidaczniały się również na poziomie odpowiedzi mniej typowych.

5. [Dane tekstowe (T) zaczerpnięte zostały z korpusu narodowego (Český národní korpus) oraz z literatury pięknej – A.W.].

5.1. Kolokacje pojawiające się w korpusie przyporządkowane zostały do kategorii, których nazwy wskazują na aspekt semantyczny dominujący w danym typie kolokacji. Są to: praca jako wysiłek (np. moc práce s něčím ‘dużo pracy z czymś’), rodzaj pracy (práce kolem hospodářství ‘praca na gospodarstwie’), etap pracy (dokončit práci ‘dokończyć pracę’), praca jako obiekt (nalézt práci ‘znaleźć pracę’), terminologia związana z pracą (produktivita práce ‘produktywność pracy’), praca jako miejsce (jít do práce ‘iść do pracy’) i jakość pracy (perfektní práce ‘doskonała praca’).

5.2. [Następnie przedstawiony został obraz pracy w folklorze i w literaturze pięknej XIX i XX wieku – A.W.].

5.2.1. Koncept pracy w folklorze okazał się wyraźnie skonkretyzowany – nie mówi się w nim o pracy jako takiej, a raczej o różnych rodzajach prac, np. rzemieślniczych czy pracy w polu. Podejmowany jest również temat służby u kogoś.  Poszczególne prace (czy też zawody) opisywane są przez pryzmat prestiżu, przynoszonego zysku czy związanych z nimi niedogodności, a także jakości, uzależnionej od doświadczenia rzemieślnika. Praca ogólnie jest rozumiana jako wartość (z racji swego pożytku dla społeczności), sposób zabezpieczenia materialnego oraz źródło radości. W baśniach szczególnie podkreśla się pozytywne cechy i umiejętności, których wymaga praca w danym rzemiośle, a które pozwalają potem bohaterowi zyskać majątek czy rękę księżniczki; rysuje się tu wyraźny antagonizm między pracowitością a negatywnie wartościowanym lenistwem. Poza tym praca w folklorze występuje często w opozycji z czasem wolnym (szczególnym przypadkiem są muzykanci, dla których przygrywanie na niedzielnych zabawach jest pracą dodatkową, wykonywaną „po pracy”).  

5.2.2. W czeskiej literaturze XIX wieku rodzaj wykonywanej pracy stanowił ważny element charakterystyki bohatera. Praca umysłowa, której nie uważano w ogóle za pracę we właściwym sensie tego słowa, była domeną postaci negatywnych, zwykle wywodzących się z wyższych warstw społecznych. Pozytywnie oceniano natomiast pracę fizyczną i pracę – nawet intelektualną – dla dobra ogółu, w szczególności tę służącą budzeniu ducha narodowego (nauczanie). Zresztą stosunek do pracy bywał szerzej wiązany z kwestiami narodowymi: Niemcom jako wrogom przypisywano bierność, natomiast Czechom – pracowitość i pilność. Ważną rolę w literaturze odgrywał motyw emigracji zarobkowej do Wiednia; praca w stolicy bywała dla Czechów szansą na poprawę losu, ale kiedy prowadziła ich do wyparcia się swoich korzeni, przestawała być wartościowana pozytywnie i przedstawiana była jako przyczyna moralnego i społecznego upadku bohaterów. Niski status społeczny postaci wyrażał się zresztą właśnie w rodzaju podejmowanej przez nią pracy – zwłaszcza w wykonywaniu pogardzanych zawodów kata, hycla czy prostytutki. Wraz z rozwojem miast i przemysłu w literaturze XIX-wiecznej pojawił się poza tym problem pracy ponad siły, która wyniszczając człowieka fizycznie i psychicznie, przeistacza go w maszynę – ale przeciwwagę stanowił tu obraz bohatera pozytywnego, mimo ciężkiej pracy nietracącego pogody ducha.

5.2.3. W literaturze XX wieku obraz pracy uległ dalszemu wzbogaceniu za sprawą działalności ruchów robotniczych. W prozie o orientacji społecznej i tzw. poezji proletariackiej (proletářská poezie) praca urosła do rangi sensu życia, narzędzia zjednoczenia ludu pracującego w walce o lepsze jutro, a potem – wiecznej zasady, szansy na przekroczenie śmiertelności jednostki. Tego rodzaju symbolizm wraz z kurczącym się zasobem konotacji związanych z pracą doprowadził w okresie realizmu socjalistycznego do powstania karykaturalnego obrazu pracy jako jednego źródła szczęścia i sensu; środkiem budowy nowego świata, powszechnego szczęścia i pokoju była jednak tylko praca fizyczna, zaprzeczano bowiem istnieniu pracy wykonywanej przez przedstawicieli burżuazji i inteligencji. Ideałem socrealistycznej literatury stał się „nowy człowiek”, z entuzjazmem podejmujący się każdej, nawet najcięższej pracy. Jednak po odejściu od socrealizmu w latach 60. w literaturze czeskiej pojawiła się również postać inteligenta uznającego pracę wyłącznie za źródło bezbrzeżnej nudy. Po roku 1989 nie odnotowano nowych, wyrazistych ujęć konceptu pracy, ciekawym zjawiskiem było jednak pojawienie się literackiego obrazu pracy nielegalnej, wykonywanej przez osoby wyjęte spod prawa.

6. [Po analizie danych systemowych, ankietowych i tekstowych przedstawiony został opis konceptu pracy w różnych dyscyplinach: w prawie, zarządzaniu zasobami ludzkimi, szkolnictwie, filozofii i fizyce – A.W.].

6.1. W prawie leksem práce pojawia się jako element szeregu terminów (takich jak pracovní poměr ‘stosunek pracy’); z historycznego punktu widzenia szczególne znaczenie ma zaś pojęcie prawa do pracy (právo na práci).

6.2. W zarządzaniu zasobami ludzkimi praca kojarzona jest głównie z zatrudnieniem, stąd szczególnie zwraca się uwagę na jej jakość (získat dobrou práci ‘dostać dobrą pracę’), rozumianą jako warunek szczęścia i wolności człowieka.

6.3. W szkolnictwie praca pojawia się zasadniczo w dwóch kontekstach – jako człon nazw przedmiotów szkolnych, szczególnie o charakterze praktycznym (dawny przedmiot ruční práce ‘prace ręczne’) oraz rodzaj zadania pisemnego (semestrální práce).

6.4. W filozofii pracę rozpatruje się jako ważny element ludzkiej egzystencji czy wręcz jej podstawę, jak dzieje się to np. w omawianej szerzej przez autorów koncepcji czeskiego filozofa Jana Patočki.

6.5. W fizyce natomiast praca jest rozumiana dwojako – jako wielkość fizyczna (miara ilości przekazanej energii, wyrażona w dżulach) oraz jako działanie siły na ciało (wyróżnić można tu pracę mechaniczną, pracę w polu elektromagnetycznym i pracę w polu grawitacyjnym).

***

Na koniec [zamiast przewidzianej w modelu przyjętym w LASiS skróconej definicji kognitywnej i profilowania pojęcia – A.W.] pojawia się krótkie podsumowanie. Podkreślony został w nim fakt, że na obraz pracy w języku czeskim składa się szereg elementów konstytutywnych i niekonstytutywnych, które ujawniają się za sprawą istniejących w spektrum znaczeniowym leksemu práce wyrazistych opozycji: znaczenia abstrakcyjnego i konkretnego, terminologicznego i nieterminologicznego. W zależności od konkretnego typu dyskursu elementy te mogą wysuwać się na plan pierwszy lub usuwać w cień; jak pokazują dane ankietowe, pewną rolę w tym procesie uwypuklania/marginalizowania się znaczeń odgrywa m.in. rodzaj wykształcenia konkretnych użytkowników języka.

Zasadniczo praca w językowym obrazie świata rodzimych użytkowników języka czeskiego jawi się jako koncept o nacechowaniu przeważnie pozytywnym i wysokim statusie aksjologicznym, co wynika z jego oparcia na środkowoeuropejskich tradycjach chrześcijańskich, a przede wszystkim – na silnym związku z codziennym życiem człowieka.

 

Natália Korina, Katarína Dudova: PRÁCA - konceptualizácija pojmu v povedomí Slovákov

w: LASiS 3, PRACA, Lublin 2016, s. 157-178.

W artykule dokonano rekonstrukcji słowackiego jezykowego obrazu pracy, czyli sposobu konceptualizacji i wartosciowania tego pojecia przez Słowaków. Z analizy danych systemowych, ankietowych (ankiete przeprowadzono w latach 2013–2014) i tekstowych wynika, ze koncept praca w jezyku słowackim jest pojmowany – w pierwszej kolejnosci – w kategoriach psychologicznych, ekonomicznych (zarobkowych), rzadziej – etycznych i narodowych. Przedstawiono jego charakterystyke w tekstach folkloru oraz w dyskursach: prawnym, młodziezowym, religijnym i politycznym, w których bazowy koncept práca jest na rózne sposoby profilowany. Okazuje sie, ze praca dla Słowaków jest wartoscia tradycyjna, która zachowuje pozytywne wartosciowanie przede wszystkim w dyskursie religijnym. Tendencje negatywnego wartosciowania pracy daja znac o sobie na gruncie dyskursów prawniczego i politycznego. Dywergencja w wartosciowaniu pracy znajduje wyraz przede wszystkim w opiniach młodziezy, która pojmuje prace w znacznej mierze emocjonalnie – jako wartość, ale tez zródło stresu.

 

Марина А. Еремина: ТРУД в русском языке

w: LASiS 3, PRACA, Lublin 2016, s. 179-

Autorka dokonuje rekonstrukcji pojecia praca (trud) we współczesnym jezyku rosyjskim, tj. sposobów jej kategoryzacji, charakterystyk i wartosciowania. Podstawe materiałowa stanowia trzy typy danych: leksykograficzne, tekstowe (publicystyka XX i XXI wieku) oraz ankietowe (z lat 2012–2013). Kompleksowa analiza tych danych ujawniła cztery parametry istotne dla rozumienia pojecia trud (praca) w jezyku rosyjskim. Praca jest pojmowana jako: 1) wartosc etyczna: praca jest atrybutem ludzkiej egzystencji w ogóle; jest działalnoscia znaczaca etycznie, ukierunkowana na dobro społeczenstwa, majaca charakter heroiczny; 2) wartosc utylitarna: wazny jest rezultat pracy; praca nieprzynoszaca korzysci nie ma wartosci; rezultat pracy rekompensuje wysiłki; praca oceniana jest według jakosci; 3) kategoria socjalno-ekonomiczna: praca przebiega w okreslonych ekonomicznych warunkach; jest ukierunkowana na wytworzenie i opracowanie czegos; zapewnia utrzymanie; wyniki pracy okresla sie na podstawie wysokiej kwalifikacji podmiotu. W obrazie pracy ujawnia sie tez 4) psychologiczny punkt widzenia: praca ukierunkowana jest na zaspokojenie potrzeb osobistych; moze wewnetrznie pozytywnie przekształcic podmiot; do pracy niezbedna jest chec; nie wszyscy maja jednakowy stosunek do pracy; nawyki pracy sa formowane w dziecinstwie; praca motywowana jest wewnetrzna potrzeba człowieka oraz wiara w sens i celowosc działalnosci. Mozliwy jest takze agresywny stosunek do pracy, a element twórczy, swiadomy moze byc ograniczany.

 

Алла Кожинова, ТРУД  в белорусскoм языкe

w: LASiS 3, PRACA, Lublin 2016, s. 207-239.

Streszczenie oprac. Siarhei Tupalski.

 

1. Artykuł Ałły Kożynowej o pracy w języku białoruskim został napisany w języku rosyjskim na podstawie materiału wyłącznie białoruskojęzycznego. Autorka podzieliła artykuł na wyraźne segmenty: wprowadzenie, stan badań, dane systemowe, dane ankietowe, dane tekstowe (w tym paremia, publicystyka prorządowa vs opozycyjna, korpusy, teksty literackie), definicja kognitywna i profilowanie.

We wprowadzeniu podkreśla, że praca jest kategorią mentalną i etyczną obecną w świadomości każdego człowieka i ważnym komponentem językowego obrazu świata. Pojęcie pracy ma dwa białoruskie eksponenty leksykalne: praca i rabota, z derywatami.

2.  Badania nad białoruską PRACĄ są w stadium początkowym. Większość istniejących opracowań operuje materiałem ludowym, obejmuje paremiologię i ma charakter porównawczy (błrus. vs pol./ros./inne), opisuje białoruski naiwny świat językowy, media tradycyjne i internetowe. Były badane także konotacje leksemów ze znaczeniem ‘praca’ w perspektywie historycznej, z uwzględnianiem synonimii i antonimii.

3. [Autorka popełniła błąd, referując poglądy Borysia, bo wywodzi on etymologię słowa praca z ps. *port’a od  *portiti  ‘przeprowadzać, odprowadzać kogoś, być posłanym…’, a nie ps. *per(e)-; dopiero w dalszej kolejności  Boryś odnotowuje ie. *per(e) - ‘przewieść, przeprawić’ [JB].] Sięgając po dane systemowe, autorka odnotowuje etymologie pracy proponowane przez Borysia (od ps.* per(e) - ‘przewieść, przeprawić’[1],  Schuster-Sewca (od ie. *(s)per-, ‘intensywny ruch’) i Macheka (ps. *port’a  od *torp-ja < trpěti), ale ostatecznie akceptuje hipotezę Olega Trubaczowa, przyjmującego (jak Boryś)  wywód ps.*portja> z *portiti, ‘posyłać’.  Kożynowa zwraca uwagę, że podobny rozwój semantyczny - od  ‘trudność, męka, cierpienie’ do ’praca (łac. labor)’ -  dostrzegła w  rozwoju rosyjskiego leksemu trud  Swietłana Tołstojowa. Za istotny fakt Kożynowa uznaje to, że wyraz praca został zapożyczony z polskiego w XVI w., co stworzyło konkurencję z stbłrus. rabota, robota, kontynuującą ps. *orbota  ‘praca niewolnicza’. Oba leksemy były używane w tym samym znaczeniu. W ostatnim wydaniu słownika języka białoruskiego z roku 2005 oba leksemy mają wspólne znaczenia: ‘zajęcia, aktywności’ (fizičnaja praca/ rabota, razumovaja praca/ rabota), ‘działalności w organizacji, gospodarce wiejskiej, przemyśle (hadzić na pracu, pastupić na rabotu), ‘wyniku pracy’ (spis drukavanyh prac, drukavanaja rabota). Dzisiaj praca traci znaczenie ‘wysiłku i kłopotu’, rabota również nie oznacza już pracy niewolnika. Rabota znaczy jednak też materiał do przerobienia (prynesci pracu dadomu) i sposób wykonania (zamok kaval’skaj raboty), i zapewne dlatego leksem rabota jest używany częściej niż praca, w proporcjach 2:1.

[3.2] Hiperonimem obu rzeczowników są leksemy dziejnaśc’  ‘działalność’ (w jakimś obszarze, nie tylko pracy) i zanjatak  ’zajęcie’. Jako synonim jest wskazywany leksem słužba, podkreślający ‘dyscyplinę, porządek’ oraz ‘miejsce pracy’ (iści na słužbu), współcześnie ‘specjalne rodzaje zajęć’, jak np. medycynskaja słužba, słužba û radah armii.

[3.3]  [Kożynowa nie podaje antonimów. Na podstawie podanych paremii i tekstów można jednak wskazać jako antonimy: zabawa ‘zabawa’, adpačynak ‘odpoczynek’, łodyrničannie, hultajstwa ‘hultajstwo’.

[3.4. Frazematyka] Według danych systemowo-językowych koncept PRACA (oddawany leksemami dziejnaśc’, zanjatak, praca, rabota, słužba), jest pojmowany jako oficjalnie zorganizowana działalność, która jest procesem i zakłada dwóch uczestników: pracodawcy i pracownika; wyrażają to frazy: prynjac’ na pracu  i pastupic’ na rabotu/pracu – ‘przyjąć do pracy’  i zvol’nic’ z pracy. Udział w procesie pracy postrzega się jako ruch (hadzic’ na pracu), praca przebiega w określonym miejscu (słužbovae pamjaškanne) i czasie (drugaja zmena), jest kontrolowana (inspekcyja pracy), wynagradzana (aplacic’ za pracu), umożliwia życie człowiekowi (žyc’ svajoj pracaû). Praca ma swój produkt, do takiej pracy są potrzebne narzędzia. Praca umysłowa skutkuje rezultatem (w niektórych przypadkach jest to jednym ze znaczeń leksemu praca). Współcześnie za ważniejszą uważa się pracę niefizyczną, w niektórych przykładach określaną słowem služba.  Liczne kolokacje poświadczają umysłowy aspekt pracy: razumova praca/rabota, tvorča praca,  rabic’ gazetu  itp.

Każda praca wymaga kwalifikacji oraz wiedzy, sam proces przyswajania wiedzy też jest traktowany jako praca. Praca jest społeczną koniecznością, jest obowiązkiem. Zwłaszcza ceniona jest praca odpowiedzialna i wydajna (peredavaja rabotnica). Nierzetelne wykonywanie pracy jest piętnowane sławami hul’tajstwa, lodarničanne.

O tym, że praca jest ciężka, wspominają jedynie stałe połączenia, w których często podmiot pracy jest porównywany do zwierzęcia  (rabic’ jak čorny vol ‘ciężko pracować’).  Za ciężką uznawana jest przede wszystkim praca na roli (cjažkaja sjaljanskaja praca).

[3.5. Derywaty] Obszerną część artykułu autorka poświęca analizie znaczenia prefiksalnych derywatów urabianych od czasowników pracavac’, rabic’. Przegląd derywatów pozwala ujawnić inne, regularnie powtarzające się następujące komponenty: (1) odniesienie do pewnego okresu czasu, np. parabljac’  ‘trochę popracować’,   vypracoûka  ‘praca wykonana w pewnym czasie’, pracajomkaśc’ ‘pracochłonność (czasochłonność)’; (2)  odniesienie do ilości pracy, praca ponadwymiarowa, nadmierna: perarabic’ ‘pracować  więcej niż należy’, zapracavacca ‘zapracować się, ustać w pracy’; (3) zmęczenie wskutek przedłużonej pracy owocujące nieefektywnością: narabic’ pamylak; (4)  uwydatniany jest początek  i częściej koniec pracy, nadanie czemuś ostatecznego wyglądu, odpowiedniej jakości, mistrzowskiego wykonania: vyrabic’, dopracavac’, darabic’ itp.; (5) zachowana jest archaiczna idea wyróżniającej się pracy na roli w derywatach prefiksalnych od czasownika rabic’:  obrabic’ zjamlju,  stąd także urabicca ‘ubrudzić się’; (6) istnienie możliwości zrobienia czegoś od nowa,  naprawienia pomyłki: perarabic’, perapracavac’ ‘przerobić’; (7) zarobek, wynagrodzenie za swoją pracę zarabic’, zarabotnaja plata, dawniej można było też adpracavac’, adrabic’; (8) praca jako fundament wartości człowieka; derywaty nominatywne, tworzone zarówno od praca, jak i od rabota, wnoszą komponenty oceny, przede wszystkim pozytywnej:  pracavik ‘bardzo solidny pracownik’, rabacjaga ‘prosty, uczciwy robotnik’, pracaljubivy ‘ktoś, kto lubi pracować’, rabacjaščy ‘lubiący pracę, pracując dużo i dobrze’; w słowniku z roku 1980 notuje się neutralne wyrażenia pracepolnyj, pracovistyj, pracovityj). W XVI wieku istniał jeszcze w języku białoruskim leksem rabotjagá, robotjagá w znaczeniu ‘robotnika najemnego, niewolnika’. Derywaty imienne przekazują wyobrażenie pracy jako działań organizowanych oficjalnie, gdzie z jednej strony stoi rabotadavec, rabotadaûca ‘pracodawca’, a z drugiej rabotnik, rabočy, pracaûnik, także služačy, supracoûnik. Dla nosiciela języka białoruskiego najważniejsza jest pozycja pracownika najemnego.  

Stosunek człowieka do pracy wyraża leksem pracaûladkavac’ ‘ustanawiać porządek i harmonię’, pochodne od uladkavac’ ‘nadawać ład’, ‘tworzyć dobre warunki życia’. Interesująca jest jeszcze jedna cecha, zafiksowana leksykalnie, poświadczająca związek pracy ze zdrowiem: pracazdolnaść to ‘stan  zdrowia wymagany od pracownika’, a pracaterapija – ‘przywracanie zdrowia przez pracę,  pracoterapia’.

4. W ramach ankiety przeprowadzonej w latach 2011-2012 wśród studentów Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku (odpowiadało 113 osób w wieku 17-18 lat, z Wydziału Historycznego - 56,  Radiofizycznego – 57; dziewczyn 55, chłopców – 58) zadano pytania w języku białoruskim i wymagano  odpowiedzi w tymże języku. Pytania dotyczyły tego, co stanowi dla respondentów o istocie pracy (Jak Vy razumeece, u čym sutnasc’ PRACY?) i co znaczy „prawdziwa” praca (Sapraudnaja PRACA – geta…). Alla Kożynowa stwierdza niski poziom znajomości  języka białoruskiego u ankietowanych, na co wskazują błędy i częste zmiany kodów językowych. Kożynowa wprowadziła też dodatkowe pytania, by uchwycić szersze spektrum skojarzeń na temat pracy (np. Podaj jedno skojarzenie ze słowem praca; uzupełnij zdanie: To są prace, ale...; on/ona pracuje, ale..., etc.), pytała też o rozumienie różnicy między leksemami praca i rabota… Wyniki ankiety opracowano na wzór lubelskiej ankiety ASA (zob. Bartmiński 2006). Z odpowiedzi wybrano 548 wyrażeń, wydzielono „deskryptory” i  przypisano je  do aspektów: socjalnego, psychologicznego i fizjologicznego, oddzielnie wydzielono hiponimy, ekwonimy i antonimy. Wyniki podane przez autorkę pokazują gradację cech od najczęstszych do najrzadszych, z informacją o odsetkach osób, które na tę cechę wskazywały: zamiłowanie i chęć pracy; zarobek i środki do życia; ciężar pracy; sumienność i oddanie się pracy; obecność/nieobecność zadowolenia/radości z powodu pracy; działalność fizyczny/umysłowa; kreatywny/niekreatywny charakter pracy; korzyści z pracy; rezultat pracy; jakość pracy; praca jako podstawa życia; swoboda/konieczność pracy; praca jako aktywność typowo ludzka; przyuczanie do pracy; codzienność pracy; rodzina i dom; rozwój dzięki pracy; celowość  pracy;  duma z wykonywanej pracy i szacunek dla niej.  Diagram, zamieszczony w artykule, uwidacznia dominację aspektu socjalnego 44,5% wskazań nad psychologicznym (27%) i fizjologicznym (12%). Kożynowa podkreśla, że studenckich respondentów interesowały głównie problemy związane z możliwością podjęcia pracy, jej atrakcyjność i jakość, nie zaś aspekty ekologii, ochrony środowiska, związek z zakładaniem rodziny. 

5.1. Omawiając dane tekstowe autorka zaczyna od przysłów, w których odnajduje szereg opozycji semantycznych: (1) Pracować <-> mówić: Bolsz rabi, mieńsz hawary ( = Więcej rób, mniej mów). (2) Praca <-> rozrywka: Paguljac’ smela adkladaj, a zrabic’ – i na časinu ne adkladaj ( = Zabawę śmiało odłóż, pracy nawet na chwilę nie odkładaj). (3) Młodość <-> starość: Ne hočaš u maladosci pracavac’, budzeš na starasci z torbačkaj tancavac’ ( = Nie chcesz pracować za młodu, będziesz na starość chodzić z torbą). (4) Sacrum <-> profanum: Na Boga spodzjavajsja, ale i sam starajsja (= Pokładaj nadzieję w Bogu, ale i sam się staraj); Pracuj nibožä, to-j Boh dapomožä.  (5) Dziś  <-> jutro: Pamirac’ zbiraešsja, a žyta sej ( = Choć nadchodzi kres życia, siej żyto; nikt nie zna przyszłości, więc trzeba pracować dzisiaj. (6) Poranek <-> wieczór: Z ranku praca, u wieczar placa.

Autorka cytuje liczne przysłowia, które przekazują mądrość ludową. Głosi ona, przykładowo, że wynik pracy nie należy do pracownika (Ne toj piva p’e, hto varyc’); że praca jest prerogatywą głupiego (Rabota durnjaû <durnja, durnyh> lubic’); że pośpieszna praca śmieszy diabła, jest piekłem: (Paspeh ludzjam <čortu> na smeh); że koniec pracy jest ważniejszy od początku (Kanec – dzelu vjanec; Ne gljadzi pačatka, gljadzi kanec - lecz nie jest to reguła, koniec może być nieosiągalny, zawodny: Rabiû, rabiû i haûnom zawierszyû; Raboce njama kanca).  

Dane paremii dotyczą pracy jako aktywności fizycznej. Autorka nie porównuje przysłów białoruskich z polskimi, choć wiele przysłów jest w obu językach podobnych, w wyniku czerpania ze wspólnych źródeł antycznych i późniejszych wzajemnych wpływów.

5.2. Kolejnym źródłem materiałów tekstowych jest dyskurs publicystyczny. Alla Kożynowa korzysta z wydań prorządowego czasopisma „Zwiazda” (497 użyć leksemu praca, 138 – rabota) oraz  niezależnej gazety „Nasza Niwa”  (odpowiednio 362 i 98) z okresu stycznia-kwietnia 2012 roku. Dane korpusu „Bielaruskii N-korpus” wykorzystano w celu potwierdzenia wysnutych hipotez. Ilościowa analiza użycia leksemów praca i rabota pokazała proporcje 4 do 1. W odróżnieniu od danych przysłowiowych, dane publicystyki  wprowadzają leksemy praca  i rabota w następujących kategoriach:

• aktywności ludzkiej mającej na celu stworzenie wartości materialnych i duchowych;
• pracy niefizycznej, ideologicznego aspektu pracy;
• materiału pracy, jej jakości, sposobu (z dominacją leksemu rabota);
• zestawienia dyskursu prorządowego i opozycyjnego.
  • Podobieństwa między oboma dyskursami dotyczą takich wymiarów pracy, jak: struktura (główna/dodatkowa), temporalność (codzienność, stałość, pierwsza i poprzednia praca; „Nasza Niwa” podkreśla ostatnią i następną pracę, korpus poświadcza stałość pracy w czasie), intensywność i ilość wysiłku, ocena odpowiedzialności i skuteczności, atrybuty, rezultaty działalności umysłowej, kreatywności (w dyskursie prorządowym sfera wojskowo-naukowej pracy), unikanie negatywnego wartościowania pracy (pojawia się takowe w korpusach), powtarzający się schemat dotyczący stosunków pracy: szukanie, znalezienie, zaproszenie, przyjmowanie, otrzymanie, podjęcie się, chodzenie, strata/porzucenie, zwolnienie z pracy i późniejsze jej przywrócenie z powodów politycznych (dyskurs opozycyjny), przydzielanie miejsc pracy młodym specjalistom po studiach (w korpusie).
  • Różnice między oboma dyskursami dotyczą takich wymiarów pracy, jak: emocjonalno-pozytywna ocena pracy, użycie idiomów niepozbawionych rusycyzmów (syzyfavaja praca, njiapylnaja praca), eksponowanie wysokiego wynagrodzenia, eufemizacja niskiego wynagrodzenia/jego braku w dyskursie prorządowym, umiarkowany stosunek do wysokiego wynagrodzenia, eksponowanie niskiego wynagrodzenia/jego braku w dyskursie opozycyjnym.
• Osobno autorka omawia syntagmy z leksemami praca, rabota, które charakteryzują pracę jako proces ciągły, ale ograniczony w czasie. Dane dotyczą w szczególności: organizacji pracy, miejsca pracy, godzin pracy, konieczności zdobywanego doświadczenia, ukierunkowania na wynagrodzenie. Jest mowa o przedstawicielach zawodów lub pracownikach zakładów. Materiały korpusowe podkreślają dominację organizacji jako podmiotu pracy, umysłowa praca jest w nich zaliczana do sfery nieproduktywnej. Przemysł w kolokacjach nie występuje, praca w gospodarce rolnej w materiałach źródłowych pojawia się rzadko.

5.3. Ostatnim źródłem tekstowych danych jest literatura. Alla Kożynowa zdecydowała się na wybór tekstów z portalu internetowego „Palička. Belaruskaja elektronnaja bibilijateka” według daty urodzenia autora (1940-1980) oraz daty powstania utworu (1990-2012). Na podstawie tych danych podjęto próbę skonstruowania definicji pracy niezależnej od stylu autora, gatunku utworu.

 W odróżnieniu od tekstów publicystycznych, w tekstach artystycznych są wyróżniane dwa zakresy użycia leksemów praca i rabota: praca odnosi się do działalności twórczej człowieka traktowanej ogólnie lub odnoszonej do sfery zawodowej, podczas gdy rabota oznacza zajęcia z kręgu czynności praktycznych. Jednak te rozróżnienia nie są konsekwentnie stosowane.

W literaturze mieszkańcy wsi są przedstawiani jako pracowici, a praca na wsi jako ciężka. Czas pracy jako niestały, nie tylko za dnia, lecz także w nocy. Aspekt wynagrodzenia pojawia się rzadko. Mówi się o potrzebie przygotowania się do pracy, tak na wsi jak w mieście, dotyczy to m.in. ubioru. Pracę przedstawia się jako ustanowienie porządku i harmonii świata. W tekstach autorów białoruskich pracę wiąże się z jedzeniem, bo tylko praca pozwala zabezpieczyć potrzeby żywieniowe człowieka; w opowieściach praca regularnie w czasie poprzedza jedzenie, ucztowanie. 

Utrata pracy zakłóca i niszczy porządek świata (zob. dane systemowe), ale życie przepełnione pracą ma ocenę negatywną:  Ale žyccja-ž i ne bylo, ja jago ne pamjataju, byla tol’ki praca (S. Aleksijewicz) . Być może dlatego praca traktowana przez Białorusinów w XIX wieku jako profanum, także w wieku XX nie uległa sakralizacji: zbliżenie się do Boga oznaczało rezygnację z pracy. Niektóre teksty głoszą wręcz, że praca zabija nieśmiertelną duszę. Teksty literackie podtrzymują opinię (por. przysłowia), że tupyh rabota ljubic’ (L. Adamowicz).

6. Syntetyczna definicja kognitywna pojęcia PRACY zbudowana na podstawie danych systemowych, ankietowych i tekstowych obejmuje sześć faset (podobnie jak definicja MATKI w artykule Bartmińskiego 1998/2005).

PRACA (kategoria nadrzędna:) działalność  człowieka

Cechy biologiczne / fizyczne:

• może być fizyczna/umysłowa
• umysłowa jest ważniejsza niż fizyczna
• może być ciężka
• ciężka jest zwłaszcza na wsi
• odbywa się w określonym miejscu
• odbywa się w określonym czasie
• przekroczenie granic temporalnych powoduje zmęczenie
• codzienna

Cechy psychologiczne:

• jest koniecznością i potrzebą człowieka
• może być interesująca dla wykonawcy
• może dawać wykonawcy satysfakcję
• może być twórcza
• stoi w opozycji do rozrywki

Cechy socjalne:

• jest działaniem pożytecznym społecznie
• ma społeczny charakter
• jest oficjalnie zorganizowaną działalnością
• jest podstawowym obowiązkiem człowieka
• zakłada wynagrodzenie pieniężne,
• wymaga przygotowania i edukacji
• jej rezultaty są ważne zarówno dla człowieka, jak i dla społeczeństwa

Cechy bytowe:

• nie wiąże się bezpośrednio z rodziną i domem
• wiąże się z potrzebą odżywiania się

Cechy etyczne:

• sumienna praca jest pozytywnie oceniana przez społeczeństwo
• może przeszkadzać w duchowym rozwoju człowieka.

7. Profilowanie aksjologicznego pojęcia PRACY:

Profil ludowy jest poświadczony w przysłowiach. Praca jest traktowana jako podstawa bytowania człowieka, gwarantuje przeżycie, lecz nie jest wynagradzana pieniężnie. Praca pozostaje w opozycji do zabawy i nauki.

Trzy współczesne profile to:

Profil młodzieżowy (ujawniony w ankietach) ma zabarwienie emocjonalne. Ważne jest zamiłowanie i chęć do pracy, są one ważniejsze niż zarobek. Satysfakcja pracy dominuje nad płynącą z niej korzyścią.

Profil ideologiczny (ujawniający się w publicystyce) skupia się na oficjalnym charakterze pracy, nazwach regulujących pracę instytucji, jej zorganizowaniu (praca jest uporządkowanym procesem, mającym określone etapy), na społecznym charakterze pracy, kolektywizmie w aspekcie podmiotu pracy.

Profil inteligencki przyjmuje, że praca nie ma ograniczeń czasowych, może się odbywać o każdej porze dnia.  Praca ustala porządek życia, wynagrodzenie nie jest najważniejsze. Podobnie jak w profilu ludowym praca jest łączona z odżywianiem się i sferą profanum, która jest uważana za przeszkodę w rozwoju duchowym.

Autorka wyraża żal, że współcześnie językiem białoruskim mówi tylko narodowo uświadomiona młodzież, przedstawiciele humanistycznej inteligencji twórczej i prorządowi oraz opozycyjni ideolodzy.   

 

Svitlana Martinek, Konceptosfera ROBOTY v ukrajinśkij lingvokul’turi

[Konceptosfera PRACY (ukr. РОБОТА) w ukraińskiej lingwokulturze.]

 w: LASiS  3, PRACA, Lublin 2016, s. 241-278.

Streszczenie polskie opr. Magdalena Wójcik

            1. Wprowadzenie

Koncepty праця, робота, труд są niezwykle istotną częścią ukraińskiej lingwokultury, o czym świadczy wieloznaczność tych leksemów, ich występowanie w tekstach reprezentujących rozmaite style funkcjonalne, a także możliwość utworzenia od nich licznych derywatów należących do różnych części mowy oraz różnorodnych synonimów, frazeologizmów, przysłów i powiedzeń. T.W. Radzijewska (Т.В. Радзієвська) zwraca również uwagę na to, że pracowitość i zdolność do efektywnej, wydajnej pracy jest nieodłącznym elementem stereotypowego wizerunku Ukraińca. Celem niniejszych badań jest zatem sformułowanie definicji kognitywnej, która odzwierciedli sposób konceptualizacji pracy zakodowany w ukraińskim językowym obrazie świata.

            2. Aktualny stan badań

Pojęcia праця, робота, труд już od dawna są jednym z głównych zagadnień poruszanych w pracach z zakresu ukraińskiej myśli religijnej i filozoficznej autorstwa m.in. takich myślicieli, jak: Iłarion Kyjiwskyj (Іларіон Київський), Iwan Wyszeński (Іван Вишенський), Hryhorij Skoworoda (Григорій Сковорода). Współcześni ukraińscy badacze odwołują się do filozoficznego sposobu pojmowania pracy jako warunku koniecznego do samorealizacji twórczej osobowości szczególnie w kontekście analizy utworów Skoworody.

            3. Materiał empiryczny.

Na potrzeby badań przeanalizowane zostały definicje słownikowe leksemów праця, робота, труд (częściowo). Odpowiednie hasła wyszukiwano w słownikach objaśniających, frazeologicznych, w słowniku etymologicznym, w słownikach kolokacji oraz w słownikach synonimów i antonimów itp. W latach 2013-2014 przeprowadzono również badania ankietowe wśród studentów kierunków humanistycznych i technicznych na lwowskich i chmielnickich uczelniach wyższych. Ponadto przeanalizowano materiał w postaci tekstów zaczerpniętych z Korpusu Tekstów w Języku Ukraińskim (Корпус текстів української мови) oraz gazet wydawanych na terenie Ukrainy Centralnej, Zachodniej i Wschodniej.

4. Opis konceptu w świetle danych systemowych

4.1. Праця, робота, труд w źródłach leksykograficznych

Na podstawie słowników frekwencyjnych można stwierdzić, że najczęściej używane są leksemy праця i робота i to im językoznawcy zazwyczaj poświęcają najwięcej uwagi. W myśl tej zasady niniejsze badania również skoncentrowane były na analizie tych leksemów, a leksem труд pojawiał się sporadycznie.

Słownik etymologiczny podaje, że słowo праця zostało zapożyczone z języka polskiego. Natomiast робота jest słowem właściwym językowi ukraińskiemu, pochodzącym od czasownika робити (‘robić’).

W Słowniku języka staroukraińskiego XIV-XV w. (Словник староукраїнської мови XIV-XV ст.) праця jest określana jako ‘kłopot, trudności’, a робота - jako ‘działalność, wynik końcowy jakiegoś działania’ oraz ‘wypełnianie obowiązku pańszczyźnianego przez chłopów’.

Iwan Ohijenko (Іван Огієнко) zwrócił uwagę na to, że pierwotnie робота oznaczała ‘niewolę’, następnie ‘usługiwanie panu’, aż w końcu stała się synonimem ‘pracy’. Z kolei труд jest definiowany jako ‘niestrudzona, staranna praca człowieka’. Interesujące spostrzeżenia na ten temat przedstawiła również Z. Kozyrjewa (З. Козирєва), która zauważyła, że już w średniowieczu człowiek świadomie rozróżniał leksemy трудитися i працювати, a nastawienie do pracy zależało od tego czy wykonywało się ją dobrowolnie czy też była to praca niewolnicza. Natomiast jej ocena była uzależniona od korzyści, jakie przynosiła.

Warto zwrócić również uwagę na to, że silnie zideologizowane słowniki z czasów sowieckich idealizowały pracę i podkreślały szczególnie jej celowość. Праця wg Słownika języka ukraińskiego (Словник української мови) wydanego przez Akademię Nauk USRR to ‘ciąg ukierunkowanych na jakiś cel działań, których realizacja wymaga wysiłku intelektualnego lub fizycznego i prowadzi również do ukształtowania w społeczeństwie zgodnego z ideologią systemu wartości materialnych i duchowych’. W tym źródle leksykograficznym pojawia się charakterystyczne dla tamtego okresu słownictwo tj. Герой Соціалістичної праці (‘Bohater Pracy Socjalistycznej’), людина праці (‘człowiek pracy’), продуктивність праці (‘wydajność, efektywność pracy’). Праця powinna pozostawić po sobie jakiś namacalny efekt, np. produkt, utwór literacki. Jest tutaj uznawana za synonim ‘prawidłowego funkcjonowania urządzeń’. Z kolei робота jest w tym słowniku definiowana jako ‘wykonanie czegoś’; ‘coś, nad czym ktoś pracuje’; ‘obowiązek’; ‘efekt końcowy działań’ oraz ‘miejsce, w którym ta praca jest wykonywana’. Natomiast труд oznacza ‘staranną pracę człowieka, która wymaga ogromnego wysiłku’, a także jej ‘efekt końcowy, wytwór’.

Z kolei we współczesnym Słowniku języka ukraińskiego (Словник української мови, 2012) opracowanym przez grupę naukowców pod kierunkiem W.W. Nimczuka (В.В. Німчука) праця jest definiowana jako ‘celowa działalność człowieka, ukierunkowana na wypracowanie wartości materialnych i duchowych’, a także jej ‘efekt końcowy, gotowy wyrób’. Ponadto jest to ‘wysiłek podejmowany po to, aby coś osiągnąć’. Праця rozpatrywana jest także jako ‘działalność płatna, źródło zarobku’. Z kolei робота oznacza ‘tworzenie, przygotowanie, obróbkę czegoś’ oraz sam ‘produkt’, który powstaje w wyniku tej ‘działalności’. Робота to również ‘miejsce’, w którym czynności te są wykonywane. Jeśli jest przymusowa, może być karą za coś lub metodą umożliwiającą wywarcie określonego wpływu na osobę, która ją wykonuje. Natomiast труд według tego źródła leksykograficznego to ‘ukierunkowana na cel, efektywna działalność człowieka, która wymaga wysiłku fizycznego lub umysłowego’ oraz jej ‘efekt końcowy, wytwór’.

4.2. Związki systemowe

Adekwatnie do wyżej przedstawionych definicji słownikowych za hiperonimy słów праця, робота uznawane są leksemy дія і діяльність (odpowiednio ‘działanie, czynność’ i ‘działalność’), a w szczególnych przypadkach wymieniane są w tym kontekście również leksemy виконання (‘wykonanie, realizacja’), зусилля (‘wysiłek’), напруження (‘wysiłek’), функціонування (‘funkcjonowanie’).

Analiza definicji zawartych w słownikach synonimów pozwala stwierdzić, że w przypadku badanych leksemów, odnoszący się do nich ciąg wyrazów bliskoznacznych jest dość bogaty. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że słowa праця i робота uznawane są w tej sytuacji za synonimy. Wśród ich bliskoznacznych odpowiedników można wymienić następujące leksemy: продукція (‘produkcja’), заняття (‘zajęcie’), діло (‘zadanie, interes’), труд (rzadko), співпраця (‘współpraca’), співробітництво (‘współpraca’), фах (‘zawód’), професія (‘profesja’), натуга (‘wysiłek, napięcie’), напруження (‘wysiłek, napięcie’), твір (‘dzieło, twór, wytwór’), виріб (‘wyrób, produkt’), замовлення (‘zamówienie, praca zlecona przez kogoś’), розвідка (‘badania (w kontekście pracy naukowej)’), функціонування (‘funkcjonowanie’).

Jak już zauważono wcześniej, ważność konceptosfery pracy (ukr. робота) w lingwokulturze ukraińskiej potwierdza jej rozgałęziona konceptualizacja językowa,

szczególnie możliwość wyodrębnienia ciągów synonimicznych, które mogą być względem siebie antonimiczne. Z jednej strony są wtedy słowa oznaczające osobę, która lubi pracować, tj. np.: трудівник (‘ten, kto dużo i starannie pracuje’), працівник (‘pracownik’), робітник (‘robotnik’), трудяга (‘pracuś’), працелюб i трудолюб (‘człowiek, który lubi pracę, potrafi dobrze pracować’). Z drugiej strony są słowa oznaczające osobę, która pracować nie lubi, tj. np.: нероба (pot. ‘nierób, ten, kto spędza czas nic nie robiąc’), пустопляс (pogard.), лобур (pogard., obraźl.), лобуряка (pogard., obraźl.), лоботряс (pogard., obraźl.), лоб (pogard., obraźl.) ‘przeważnie o wyglądającym na zdrowego chłopcu lub mężczyźnie’ (‘próżniak’, ‘leser’, ‘leserek’, ‘obibok’, ‘leń patentowany’).

Słowniki jednak nie odnotowują antonimów do słów праця, робота, труд, chociaż w słowniku L.M. Poljuhy (Л.М. Полюги) można znaleźć antonimy працьовитий (‘ten, kto sumiennie podchodzi do swojej pracy, lubi pracować, jest pracowity (роботящий, працелюбний, трудолюбивий, трудолюбний)’) i лінивий (‘ten, kto nie lubi pracować, jest leniwy (ледачий), niepracowity (непрацьовитий), ten, kto próżnuje, próżniak (байдикуватий), leniuch (ледацюга)’).

            4.3. Derywaty

Na podstawie danych zaczerpniętych ze źródła elektronicznego - Słowniki Ukrainy online (Словники України on-line) wyodrębniono ponad 110 derywatów z rdzeniem прац-. Część z nich werbalizuje aspekt temporalny procesu i jego fazowość: недопрацювати (‘nie skończyć pracy nad czymś’), одпрацьовувати (‘odpracowywać’), перепрацювати (‘pracować dłużej niż trzeba, pracować zbyt długo i zmęczyć się’), попрацювати (‘popracować jakiś czas’). Derywaty czasownikowe запрацьовуватися (запрацюватися) oznaczają wysoki stopień zagłębienia się w pracę: ‘zagłębiając się w pracę, niczego nie zauważać albo bardzo się męczyć’; można запрацьовуватися (запрацюватися) на смерть – zapracować się na śmierć (‘pracować ponad miarę, aż do wyczerpania’); спрацьований (‘spracowany, wyczerpany długą albo ciężką pracą’). Znaczna część derywatów oznacza różne aspekty społeczne pracy: працездатний (‘zdolny do pracy’), непрацездатний (‘niezdolny do pracy’), непрацюючий (‘niepracujący’), непрацевлаштований (‘niezatrudniony’); працевлаштовувати (‘zatrudniać’), працедавець (‘pracodawca’) itp. Odnotowano również słowo співпраця (‘współpraca’). Ponadto w języku ukraińskim istnieje wiele derywatów, które konceptualizują stosunek człowieka do pracy: працелюб (‘pracowity człowiek’), працелюбний (‘pracowity człowiek’), працьовитий (‘pracowity’), працьовитість (‘pracowitość’), працьовито (‘pracowicie’) itp.

Z kolei derywatów z rdzeniem роб- odnotowano ok. 260. Aspekty społeczne pracy ukazują słowa: робітник (‘robotnik’), робітниця (‘robotnica’), безробітний (‘bezrobotny’), безробіття (‘bezrobocie’), виробник (‘wytwórca’), виробництво (‘produkcja, wytwa-rzanie’), виробничий (‘produkcyjny, wytwórczy’) itp. Część derywatów z rdzeniem роб- oznacza fazowość i temporalność procesu pracy: доробити (‘dokończyć, dorobić’), доробка (‘wykończenie, doróbka’), недоробити (‘nie dokończyć’), недоробка (‘niedokończona praca’), перероблювати (‘przerabiać’) i in. Wiele słów z tym rdzeniem werbalizuje aspekt otrzymania wypłaty, zaspokojenia czyichś potrzeb materialnych albo nabycia czegoś: доробок (‘dorobek’), заробіток (‘zarobek’), заробити (‘zarobić’), заробітчанин (‘dorobkiewicz’), заробітчанка (‘dorobkiewiczka’), підробіток (‘dodatkowa praca’) itp. Ponadto część derywatów z rdzeniem роб- wyraża stosunek do pracy i są to pieszczotliwe zdrobnienia albo pogardliwe słowa: робітка, робітонька, роботонька (‘robótka’). Inne derywaty z tym rdzeniem przedstawiają ocenę człowieka pod kątem jego zdolności do pracy i stosunku do niej: to z jednej strony роботяга, роботяжечка (‘pracuś’), роботящий (‘pracowity’), a z drugiej нероб, нероба (‘nierób’), неробство (‘nieróbstwo’).

Analiza licznych podobnych przykładów prowadzi do wniosku, że leksemy праця i робота oraz odpowiednie derywaty od nich utworzone nie we wszystkich kontekstach mogą być używane zamiennie.

            4.4. Frazeologia.

Ilość związków frazeologicznych, w których występują słowa праця, робота, труд jest stosunkowo niewielka. Autorka wydziela kilka grup frazeologizmów.

            W niektórych wypadkach праця albo робота są charakteryzowane pod względem ich trudności i tego, jak wielkim obciążeniem są dla osoby je wykonującej (Сізіфова праця (робота) – syzyfowa praca (‘o żmudnej, męczącej, bezowocnej pracy’); Єгипетська робота (‘ciężka, żmudna praca’); лежача робота – lekka praca (‘praca, która nie wymaga wysiłku’).

             Inne związki frazeologiczne wskazują na rodzaj pracy: мокра робота (справа) – mokra robota (‘przestępstwo, przeważnie związane z zabójstwem’); панська робота – (‘praca na rzecz pana’)).

Ponadto w połączeniach leksemów праця i робота z czasownikami realizowane są różne modele, np. frazeologizm входити (увійти) в роботу (‘przyzwyczaić się (przyzwyczajać się) do swoich obowiązków’) oparty jest na metaforze kontenera.

            W pozostałych związkach frazeologicznych робота jest traktowana jak przedmiot: робота з рук валиться (‘coś nie wychodzi, nie udaje się (z powodu choroby, słabości przemęczenia, złego nastroju itp.)’); роздавати роботу кому (‘powierzać wszystkim albo wielu wykonanie czegoś’); горить діло (робота) в руках (під руками) у кого – robota pali się w rękach (‘coś jest robione porządnie, ale szybko’); wartość: не варт (не вартий) товар роботи – coś nie jest warte zachodu (‘robienie czegoś jest bezcelowe’) albo jest personifikowana: робота не береться кого (‘komuś nie chce się pracować, nic robić’).

            5. Koncept w świetle danych ankietowych

Na potrzeby badań przeprowadzono ankiety, w których zadano pytanie: Czym według Ciebie jest prawdziwa праця? lub Czym według Ciebie jest prawdziwa робота?

Analiza ankiet dotyczących leksemu робота wykazała, że jej hiperonimami i kohiponimami są słowa діяльність (‘działalność’), процес (‘proces’), праця, дії (‘działania’), завдання (‘zadanie’); prawdziwa робота to równocześnie hobby. Z jednej strony ważne jest to, żeby робота dawała satysfakcję oraz była ciekawa i przez to wykonywana chętnie, z oddaniem. Z drugiej strony powinna zapewniać duży dochód, dawać możliwość zarobienia odpowiedniej ilości pieniędzy na utrzymanie rodziny. Ponadto prawdziwa робота to taka, która przynosi korzyści zarówno jej wykonawcy, jak i społeczeństwu. Człowiek powinien czuć do niej powołanie, gdyż wtedy wykonywanie tej pracy będzie dla niego znacznie łatwiejsze, nie aż tak męczące. Taki pogląd jest głęboko zakorzeniony w ukraińskiej lingwokulturze, gdyż tę ideę głosił już G. Skoworoda. Z ankiet wynika również, że prawdziwa робота to taka, w którą człowiek wkłada całe swoje serce, poświęca jej całe życie. Dzięki niej odkrywa on również swoje talenty i może je rozwijać. Робота daje mu więc możliwość samodoskonalenia się i samorealizacji. Ponadto powinna ona być efektywna, systematyczna i stała, a także dostosowana do kwalifikacji zawodowych osoby ją wykonującej.

Na podstawie ankiet można stwierdzić, że wyróżniono znacznie więcej hiperonimów i kohiponimów dla leksemu праця, a mianowicie: діяльність (‘działalność’), дія (‘działanie’), діло (‘zadanie, sprawa, interes’), процес (‘proces’), робота, труд, заняття (‘zajęcie’), здійснення (‘realizacja, wykonanie’), намагання (‘wysiłek, starania’), справа (‘sprawa do załatwienia’), старання (‘starania’), хобі (‘hobby’). Праця może być zarówno intelektualna, jak i fizyczna. Podobnie jak робота, праця powinna sprawiać człowiekowi radość, dawać mu satysfakcję. Wykonuje się ją z ochotą, праця nigdy się nie nudzi. Równocześnie jest ona dobrze płatna, zapewnia środki utrzymania oraz przynosi korzyści zarówno samemu wykonawcy, jak i jego otoczeniu, społeczeństwu. Tak samo, jak робота, праця jest powołaniem, powinna być systematyczna i efektywna, ale w odróżnieniu od роботи wymaga ona od człowieka wysiłku i poświęcenia, umożliwiając mu przy tym jednak samodoskonalenie się. Ponadto праця ukierunkowana jest na jakiś konkretny cel. Istotna jest także jej jakość i sumienność w jej wykonywaniu.

            6. Праця i роботи w słownikach asocjacyjnych

Autorka zbadała semantykę leksemów праця i робота również metodą swobodnych asocjacji. Reakcje asocjatywne okazały się zmienne i niejednorodne (heterogeniczne).

            7. Koncept w świetle wybranych tekstów

  7.1. Paremie

W lingwokulturze ukraińskiej funkcjonuje ponad 500 paremii z komponentami праця, робота, труд і derywatami od nich. Znaczna ich część jest budowana na zasadzie przeciwstawienia: ochota – praca, praca – rozrywka, słowa – działania, zarobione – ukradzione, swój - obcy itp.

Niezwykle ważne w ukraińskiej lingwokulturze jest przeciwstawienie praca – jedzenie. W tych przysłowiach praca jest sposobem zarobienia na jedzenie (Будеш трудитися — будеш кормитися - ‘Będziesz pracować – będziesz się żywić’). Widoczna jest także zależność między tym, jak człowiek pracuje, a tym, jak je (Хто не вмiє на хлiб робити, той не вмiє й хліба вкроїти - ‘Kto nie umie zapracować na chleb, nie umie też chleba ukroić’). Jeśli człowiek źle się odżywia, to nie można od niego oczekiwać efektywnej pracy (Треба робити, то треба й їсти - ‘Jeśli trzeba robić, to trzeba i jeść’). Część przysłów wyraża ironiczną ocenę niechęci do pracy (їсти мастак, а до роботи ледак - ‘mistrz jedzenia, a do pracy leń’). Czasami przeciwstawieniu praca – jedzenie towarzyszy strach przed jej wykonywaniem (Жило би ся пишно, їло би ся смачно, та робити лячно - ‘Żyłoby się wystawnie, jadłoby się smacznie, ale strach pracować’). Zdarzają się również porównania ze zwierzętami (їсть, як кiнь, а робити й за пса не хоче - ‘Je, jak koń, a robić i za psa nie chce’). Opozycja ta wiąże się także z przeciwstawieniem gorzko – słodko (Гiрко зароблене солодко їсться - ‘Gorzko zarobione slodko się je’). Ponadto w przysłowiach pojawia się chleb, który dla Ukraińców był symbolem dobrobytu (Треба працювати, аби кавалок хлiба мати - ‘Trzeba pracować, aby mieć kawałek chleba’, Без працi не будуть калачi - ‘Bez pracy nie będzie kołaczy’).

W przysłowiach, w których jest mowa o jakości i intensywności pracy występuje hiperbolizowany opis skutków nadmiernego obciążenia ludzkiego organizmu (Працюєм до сьомого поту - ‘Pracujemy aż wylewają się siódme poty’). Praca może być personifikowana (Робота мучить, зате годує й учить - ‘Praca męczy, ale żywi i uczy’). Ważny jest jej początek (Добрий початок — то половина роботи - ‘Dobry początek – to połowa pracy’) i koniec (Кiнець — дiлу вiнець - ‘Koniec – zwieńczenie pracy’), choć może go nie być (Всьо зачинає, нiчого не кiнчить - ‘Wszystko zaczyna, niczego nie kończy’). Ponadto w powiedzeniach wyrażony jest niejednoznaczny stosunek do pracy (Робота спiльна, що пісня весільна - ‘Wspólna praca jest jak pieśń weselna’, Усе добре робити, але не разом - ‘Wszystko dobrze robić, ale nie razem’). W przysłowiach dotyczących pracy pojawiają się również wzmianki o zwierzętach. Zwierzęta domowe kojarzone są z ciężką pracą (Все в роботi, як вiл у ярмi - ‘Zawsze w pracy, jak wół w jarzmie’). Człowiek, który nie lubi pracować porównywany jest z psem (Ховається вiд роботи, як собака вiд мух - ‘Chowa się przed pracą, jak pies przed muchami’). Samą pracę natomiast przeciwstawia się dzikim zwierzętom (Робота не заєць, не втече - ‘Praca nie zając, nie ucieknie’).

7.2. Teksty filozoficzno-religijne.

Myśl religijno-filozoficzna chrześcijańskiej doby książęcej przypisywała pracy ogromne znaczenie. W utworach Ilariona Kijewskiego (Іларіона Київського) widoczne jest przeciwstawienie труда jako czynu duchowego i jako pracy niewolniczej, a w dziełach Feodosija Peczerskiego (Феодосія Печерського) słowo труд zyskuje szersze znaczenie – to już praca dla dobra tych, którzy potrzebują pomocy. Z. Kozyriewa (З. Козирєва) uważa, że rozgraniczenie труда i роботи odbywa się na zasadzie sacrum – profanum: wektor труда jest skierowany do góry, a wektor роботи jako działalności niewolniczej, przymusowej – w dół, a zatem stosunek do pracy w tych czasach był uzależniony od tego czy była ona dobrowolna czy niewolnicza. Uczony doby Odrodzenia Jurij Kotermak (Юрій Котермак) podkreślał, że głównym celem pracy powinno być to, aby przynosiła ona korzyść ludzkości. Pawło Rusyn (Павло Русин) z Krosna pisał, że tylko poprzez pracę poznajemy prawdę, a praca staje się łatwa, gdy się do niej przyzwyczaimy.

Ukraiński pisarz - polemista i działacz religijny końca XVI – początku XVII w. Iwan Wyszeński (Іван Вишенський) uważał, że źródłem bogactwa panów jest praca chłopów. W jego tekstach труд oznaczał zatem ciężką, niewolniczą pracę.  

Niezwykle ważna w tym kontekście jest idea wewnętrznego powołania człowieka, które pochodzi od Boga zawarta w twórczości Hryhorija Skoworody (Григорія Сковороди). Dmytro Czyżewskyj (Дмитро Чижевський) podsumowuje tę ideę stwierdzeniem, że powołanie do wykonywania danego zawodu i obrania takiej albo innej ścieżki życiowej jest oparte na naturalnych predyspozycjach człowieka, a praca bez takiej naturalnej więzi to nieszczęście, męka. I właśnie ta idea Skoworody jest mocno zakorzeniona w mentalności użytkowników języka ukraińskiego.

 7.3. Teksty literackie.

Słownik frekwencyjny prozy literackiej podaje różną częstotliwość występowania badanych leksemów: праця 699, робота 2010, труд 69. Autorka dokonała analizy ich łączliwości, na postawie Słownika epitetów języka ukraińskiego (Словник епітетів української мови, 1998). Wyodrębniła epitety, które łączą się tylko z jednym ze wspomnianych rzeczowników. Przykładowo. Dla słowa праця odnotowano epitety довічна (‘dożywotnia’), інтенсивна (‘intensywna’), мурашина (‘mrówcza’), плідна (‘owocna’), постійна (‘stała’). Niektóre mają charakter terminologiczny: колективна (‘zespołowa’), наймана (‘najemna’), розумова (‘umysłowa’), фізична (‘fizyczna’), творча (‘twórcza’). Робота łączy się z epitetami безперестанна (‘nieustanna’), вдячна (‘wdzięczna’), втомлива (‘męcząca’), термінова (‘pilna’), хороша (‘dobra’). Odnotowano także epitety o charakterze terminologicznym: громадська (‘społeczna’), домашня (‘domowa’), нелегальна (‘nielegalna’), партійна (‘partyjna’), земляні (l.mn. ‘polowe’). Труд w znaczeniu ‘praca, której efekt przynosi korzyści’ łączy się z безкорисний (‘bezinteresowny’), ефективний (‘efektywny’), незмірний (‘niezmierny, ogromny’), неймовірний (‘nieprawdopodobny’), систематичний (‘systematyczny’). Natomiast gdy rozpatrywano труд jako ‘ciężką, wyczerpującą, bezcelową pracę’, podano następujące epitety: безцільний (‘bezcelowy’), зайвий (‘zbędny’), примусовий (‘przymusowy’), рабський (‘niewolniczy’), зверхлюдський (‘nadludzki’). Otrzymane wyniki pokazały, że semantycznie leksemy праця i труд mają więcej wspólnego niż робота i труд.

            7.4. Konceptosfera roboty w tekstach publicystycznych

W tekstach publicystycznych zauważalna jest znacznie większa częstotliwość występowania leksemów праця i робота, leksem труд pojawia się znacznie rzadziej. Mimo to autorka poświęciła sporo uwagi słowu труд, które jest używane w znaczeniu ‘pilnej, niestrudzonej pracy człowieka, który w pełni poświęca się temu, co robi’. W niektórych kontekstach wyraźnie widać jego związek z wolnością, dobrowolnym wykonywaniem pracy. Ponadto archaiczny charakter leksemu труд sprawia, że związki frazeologiczne, w których występuje mają wydźwięk ironiczny albo reprezentują styl patetyczny.

Z kolei różnice znaczeniowe między leksemami робота, a праця w tego rodzaju tekstach czasami są trudne do uchwycenia. W niektórych kontekstach mogą one być stosowane zamiennie, również po to, by uniknąć powtórzeń, ale ogólnie słowo робота wykazuje szerszą łączliwość.

            8. Syntetyczna definicja kognitywna konceptów робота i праця

Na podstawie analizy materiału empirycznego autorka zestawiła najważniejsze cechy konceptów робота i праця w ukraińskiej lingwokulturze, porządkując je za pomocą systemu numerycznego:

Робота

1. 'to działanie, czynność, aktywność, działalność, proces'
2. 'wykonawcą tej czynności jest człowiek, grupa ludzi, instytucja
   (rzadko) urządzenie, przyrząd'
3. 'powinna dawać człowiekowi satysfakcję'
4. 'powinna być dobrze płatna, przynosić dochód'
5. 'zapewnia utrzymanie człowiekowi i jego rodzinie'
6. 'powinna przynosić korzyść samemu człowiekowi i/lub społeczeństwu'
7. 'dobrze jest, gdy człowiek lubi swoją pracę, gdy ona mu się podoba'
8. 'wzbudza w czlowieku chęć do zajmowania się nią'
9. 'budzi zainteresowanie'
10. 'człowiek powinien mieć do niej powołanie i predyspozycje do jej wykonywania, wtedy jest lekka'
11. 'jest sposobem samodoskonalenia się i samorealizacji'
12. 'wymaga oddania, poświęcenia'
13. 'powinna być efektywna’
14. 'powinna być systematyczna'
15. 'odbywa się w określonym czasie i w określonym miejscu'
16. 'jest adekwatna w stosunku do kwalifikacji zawodowych'
17. 'jest podstawowym obowiązkiem człowieka'
18. 'nie powinna być wykonywana na rzecz kogoś'
19. 'ważny jest moment jej zdobycia i utraty'
20. 'jej się szuka i ją się znajduje'
21. 'może odbywać się w zespole'
22. 'to miejsce, gdzie tę czynność się wykonuje'
23. 'to efekt końcowy takiego działania'

 

Праця

1. 'to działanie, czynność, aktywność, działalność, proces'
2. 'wykonawcą tej czynności jest człowiek, grupa ludzi, instytucja, (rzadko) urządzenie, przyrząd'
3. 'może być fizyczna lub umysłowa'
4. 'wymaga wysiłku'
5. 'powinna dawać człowiekowi satysfakcję'
6. 'powinna być dobrze płatna, przynosić dochód'
7. 'zapewnia utrzymanie człowiekowi i jego rodzinie'
8. 'powinna przynosić korzyść samemu człowiekowi i/lub społeczeństwu'
9. 'dobrze jest, gdy człowiek lubi swoją pracę, gdy ona mu się podoba'
10. 'człowiek powinien mieć do niej powołanie i predyspozycje do jej wykonywania'
11. 'jest sposobem samodoskonalenia się i samorealizacji'
12. 'wymaga oddania, poświęcenia'
13. 'powinna być efektywna'
14. 'powinna być systematyczna'
15. 'ma cel'
16. 'powinna być wykonywana sumiennie'
17. 'ważna jest jakość wykonywania pracy'
18. 'nie powinna być wykonywana na rzecz kogoś'
19. 'to efekt końcowy takiego działania'

W zestawieniu pominięto dowody językowe, które autorka skrupulatnie podawała na każdym etapie opisu przeprowadzonych badań. Wśród wymienionych charakterystyk konceptów робота i праця można wyodrębnić zarówno takie cechy, które są wspólne dla obu, a także takie, które są właściwe tylko dla jednego z nich.

Cechy wspólne. Zarówno робота jak i праця oznaczają działanie, czynność, aktywność, działalność, proces, a także efekt końcowy takiego działania. Wykonawcą tej czynności jest człowiek, grupa ludzi, instytucja, a w przypadku роботи może to być także przyrząd, urządzenie, choć takie konteksty występują rzadko. Робота podobnie jak праця powinna przynosić korzyści samemu wykonawcy i/lub społeczeństwu, być dobrze płatna i przynosić dochód umożliwiający człowiekowi zapewnienie utrzymania sobie i rodzinie, a także dawać mu satysfakcję. Ponadto dobrze jest, jeśli człowiek lubi swoją pracę, czuje powołanie do niej i ma predyspozycje do jej wykonywania, gdyż wtedy staje się ona dla niego lekka, łatwa. W takiej sytuacji робота i праця jest sposobem samodoskonalenia się i samorealizacji jednostki, więc wymaga ona oddania, poświęcenia, należy wykonywać ją systematycznie i efektywnie.

Cechy różne. Робота jest podstawowym obowiązkiem człowieka i jest adekwatna w stosunku do kwalifikacji zawodowych osoby ją wykonującej. Najbardziej istotny jest moment jej zdobycia i utraty. Ponadto робота odbywa się w określonym czasie i konkretnym miejscu, ale jest to również samo to miejsce, gdzie się tę czynność wykonuje. Z kolei праця wymaga wysiłku, może być fizyczna albo umysłowa. Ponadto ma określony cel i powinna być wykonywana sumiennie. Istotna jest również jakość jej wykonania.

 

Marija Stefanović: RAD (PRACA) w języku serbskim

w: LASiS 3, PRACA, Lublin 2016, s. 309–330

Respektujac załozenia projektu EUROJOS, autorka dokonuje rekonstrukcji konceptu praca (rad) w jezyku serbskim; stwierdza, ze najtrwalsze w znaczeniu pracy sa trzy składniki: ‘człowiek jako podmiot’, ‘działanie’, ‘wysiłek’ (‘pozytek’ i ‘efekt’ pojawiaja sie fakultatywnie). Za prace uznaje sie działanie przemyslane, złozone z kilku faz, przynoszace efekt powszechnie uznawany za pozyteczny, niezaleznie od tego, czy jest to aktywnosc fizyczna czy umysłowa. Pozytywnie traktowane sa osoby, które prace lubia, negatywnie zas takie, które jej unikaja. Wyniki ankiety przeprowadzonej w 2012 roku w Nowym Sadzie pokazały, ze studenci za prace uznaja działanie fizyczne lub umysłowe, najczesciej zwiazane z wysiłkiem, majace na celu zaspokojenie podstawowych potrzeb zyciowych jednostki i społeczenstwa, wymagajace od podmiotu duzego zaangazowania i gotowosci do poswiecen. Akcentowano zwłaszcza kolektywny wymiar pracy i to, ze nagroda za dobrze wykonana prace moze byc dwojaka: materialna i niematerialna (oparta na satysfakcji i szacunku innych). W tradycyjnej serbskiej kulturze praca jest konceptualizowana jako działanie przemyslane, uporzadkowane i niezbedne do zapewnienia człowiekowi bytu. Poniewaz bywa organizowana i wykonywana w grupie, ma wszystkie zalety i wady towarzyszace działaniu zbiorowemu. Szanowane sa: madrosc, pracowitosc i przedsiebiorczosc, a potepiane – brak umiejetnosci i specjalistycznej wiedzy, brak inicjatywy oraz lenistwo. Jednoznacznie negatywnie jest w przysłowiach oceniana praca bezuzyteczna. W tekstach prasowych zwraca sie uwage na zjawiska, w efekcie których praca traci wszystkie pozytywne cechy, znane z innych zrodeł: jesli ktos nie pracuje, nie moze zapewnic sobie warunków do zycia; jesli pracuje, lecz nie otrzymuje stosownej zapłaty, zmniejsza sie jego motywacja, nie odczuwa przyjemnosci z pracy, słabnie jego produktywnosc.

 

Marina Balažev: RAD (PRACA) w języku chorwackim

w: LASiS 3, PRACA, Lublin 2016, s. 331–360

Streszczenie Piotr Mirocha

 

1. We Wprowadzeniu Autorka deklaruje, że przedstawi koncept PRACA według założeń szkoły lubelskiej i instrukcji metodologicznej EUROJOS (ABC 2009).

2. Nawiązuje do stanu badań prowadzonych w ramach konwersatorium EUROJOS, w tym prac J. Bartmińskiego o zasadach opisu językowego obrazu  świata.

3. Podstawą materiałową rekonstrukcji konceptu PRACA (RAD) były słowniki, teksty przysłów, literatury pięknej i publicystyki oraz ankiety studenckie  przeprowadzone w roku 2016. Pod uwagę wzięto polisemię leksemu rad ‘praca’, jego relacje słowotwórcze i semantyczne, typowe kolekcje (szeregi). Podjęto też próbę wyróżnienia aspektów bazowego wyobrażenia pracy w języku chorwackim.

            4. RAD ‘PRACA’ w słownikach.

 4.1. Analiza materiału leksykograficznego (Šonje / Nakić 2000; Anić b.d.) wykazała, że w języku chorwackim prototypowe znaczenie PRACY to ‘świadoma działalność nakierowana na uzyskanie jakiegoś celu’. W słownikach języka chorwackiego odróżniana jest PRACA₁-rad od PRACY₂-posao, która nie musi być celowa (stąd np. frazem Sizifov posao ‘Syzyfowa praca’), ale za to stanowi źródło codziennego utrzymania. PRACA₁-rad tymczasem nie musi być opłacana. W przeciwieństwie do PRACY₂-posao, która może być źródłem frustracji (np. glup posao ‘głupia praca’), PRACA₁-rad niesie ze sobą wartości etyczne (rozwój jednostki) i psychologiczne (zadowolenie), będąc w kolokacjach przeważnie nacechowaną pozytywnie (np. volonterski rad ‘praca wolontaryjna’).

4.2. Z uwagi na swój wysoki stopień abstrakcji, leksem rad zdaniem autorki  nie posiada w języku chorwackim hiperonimu. [Jednakże spośród wyrażeń notowanych w Rječniku sinonima hrvatskoga jezika (Šarić, Wiebke 2005) przynajmniej dwa można uznać za pojęcia nadrzędne, a więc potencjalne hiperonimy: djelovanje, djelatnost ‘działanie, działalność’ i funkcioniranje, hod ‘funkcjonowanie, bieg’ – Przyp. red.]. Z hiponimów najwięcej odnosi się do znaczenia PRACY jako ‘wytworu’, np. djelo ‘dzieło’.

4.3. Wśród antonimów pracy wyróżnić można słowotwórczą opozycję nerad ‘bezczynność’, a także kilka kontekstualnych par, np. odmor ‘odpoczynek’, dokolica ‘czas wolny’, dokonost ‘bezczynność’, lijenost ‘lenistwo’. Antonimy pracy przeważnie niosą za sobą negatywne konotacje, zaś synonimom przypisywane są wartości pozytywne (np. marljivost ‘pilność’, vrednoća ‘pracowitość’, aktivnost ‘aktywność’).

4.4. Rječnik sinonima hrvatskoga jezika (Šarić, Wiebke 2005) podaje następujące synonimy chorwackiego leksemu rad ‘praca’: 1. djelovanje, djelatnost ‘działanie, działalność’, 2. služba, službovanje ‘zajęcie, służba’, 3. djelo, tvorevina ‘dzieło, wytwór’, 4. funkcioniranje, hod ‘funkcjonowanie, bieg’. [Słownik do synonimów pracy włącza  leksemy djelovanje, djelatnost ‘działanie, działalność’ oraz funkcioniranje, hod ‘funkcjonowanie, bieg’, które w istocie są hiperonimami leksemu rad ‘praca’ – przyp. red., por. także uwaga red. wyżej].

Według ankiet synonimicznym leksemem jest też posao ‘praca zarobkowa, zajęcie’, co poświadcza wymienność fraz ići na posao ‘iść do pracy’, ići raditi ‘iść pracować’. Są to jednak wyrazy o odmiennych etymologiach i nie we wszystkich kontekstach oraz kolokacjach możliwe jest ich zamienne stosowanie. Zasadniczo posao denotuje działalność ludzką, zaś rad – także pracę urządzeń i organów.

4.5. Derywaty leksemu rad to: radnik (‘pracownik’), radnica (‘pracownica’), radoholičar (‘pracoholik’), radilica (‘pszczoła-robotnica’); radionica (‘pracownia, warsztat’), radnja (‘sklep, pracownia’); czasownik raditi z licznymi pochodnikami prefiksalnymi: izraditi (‘wykonać’), uraditi (‘zrobić’), doraditi (‘dopracować’) itd. oraz: izrada (‘wykonanie’), dorada (‘dopracowanie’), razrada (‘opracowanie’); zarada (‘zarobek’); radin (‘pracowity’). 

4.6. Wśród kolekcji  z leksemem rad w tekstach chorwackich często pojawia się fraza red, rad i disciplina ‘porządek, praca i dyscyplina’. Służy ona przeważnie pozytywnej ocenie wypracowanych sukcesów, zwłaszcza w sporcie.

4.7. Autorka artykułu bardzo niewiele miejsca poświęca frazeologii (frazematyce) pracy.

 5. Ankieta. W roku 2016 na pytanie Što prema tvojem mišlenjju predstavlja bit rada? Što za tebe znači rad? (‘Co twoim zdaniem stanowi istotę pracy? Co dla ciebie oznacza praca?’) odpowiedziało 112 chorwackich studentów (98 kobiet, 14 mężczyzn). W większości ankiet praca profilowana jest jako określona aktywność nakierowana na osiągnięcie jakiegoś celu (40 = 46,7% ankietowanych) – prototypowe postrzeganie pracy w ankietach i słownikach jest zbieżne. Ankiety poświadczają wszystkie wcześniej wyróżnione aspekty pojęcia PRACY: funkcjonalny (40, np. postizanje nekog cilja ‘osiągnięcie pewnego celu’), społeczny (31, np. društveno korisna služba ‘zajęcie pożyteczne społecznie’), etyczny (29, np. pridonosi sebi ‘wzbogaca wykonawcę’), psychologiczny (31, np. osjećaj zadovoljstva ‘uczucie zadowolenia’), codzienny (28, np. zarađivanje novca ‘zarabianie pieniędzy’).

            6. Teksty:

6.1. Przysłowia dokumentują pozytywne wartościowanie ‘pracy’ (rad, np. Blago ruci koja je vrijedna ‘dosł. szczęśliwa ręka, która jest pracowita’) i negatywne ‘lenistwa’ (lijenost), ‘nieróbstwa’ (nerad, np. Besposlen pop i jariće krsti ‘dosł. Ksiądz, który próżnuje, ochrzci i koźlęta’). PRACA w przysłowiach postrzegana jest w aspekcie funkcjonalnym, codziennym (np. Nema kruha bez motike ‘Bez pracy nie ma kołaczy’) i społecznym (Kako radiš tako ćeš i završit ‘dosł. Jak pracujesz, tak skończysz’), nieobecne są zaś aspekty psychologiczny i etyczny (w sensie jawnie formułowanych postulatów, por. 4.1.6).

6.2. Teksty literackie i publicystyczne. PRACA w chorwackim obrazie świata jest pojęciem bogatym poznawczo, opartym na społecznie podzielanej bazie doświadczeń. Wskazuje na antropocentryczną wizję świata, jako że jest zasadniczo cechą ludzką. Jednakże pojęcie PRACY może być stosowane również metonimicznie w odniesieniu do nie-ludzi, zwłaszcza instytucji, lub przez antropomorfizację w stosunku do organów, urządzeń czy zwierząt, np. rad bubrega ‘praca nerek’.

Pracę postrzega się jako cechę społeczeństwa, coś, co odróżnia człowieka od świata przyrody. Wreszcie pracą człowiek zmienia otaczający świat i przysposabia go sobie. Teksty chorwackie odnotowują też opozycję między pracą intelektualną i fizyczną, choć konotacje wiązane z członami tej opozycji bywają uwarunkowane społecznie i zmienne. Niezmiennie natomiast postrzega się pracę jako gwarancję sukcesu, przejawiając zasadniczą wiarę w człowieka i jego możliwości. Analiza występującej w tekstach opozycji antonimów pracy: nieróbstwa, martwości... (nerad, mrtvilo...) oraz jej synonimów: pracowitość, aktywność... (marljivost, aktivnost...) wskazała na paralelę z opozycją śmierć – życie. Wreszcie syntagma raditi (se) o (nečemu) ‘mowa o (czymś)’, zawierająca leksem raditi ‘pracować, robić’, świadczy o pewnym znaczeniowym pokrewieństwie pojęcia PRACY z mówieniem, opowiadaniem, wydarzaniem się.

7. Definicja PRACY (RAD). W prymarnym znaczeniu PRACA (RAD) konceptualizowana jest jako aktywność z określonym społecznie pożytecznym celem, przy pomocy której pracująca jednostka osiąga samorealizację. W swym podstawowym znaczeniu praca może być umysłowa / intelektualna (umni / intelektualni / duhovni rad) lub fizyczna (tjelesni / fizički rad). Z pracą fizyczną z uwagi na konieczny wysiłek często wiązane są pozytywne konotacje, podobnie pozytywnie wartościowana jest praca ludzi uciskanych i ubogich. Wszystkie pozostałe formy pracy mogą zostać przypisane do jednej z tych dwóch podstawowych kategorii, przy czym liczba odmian związanych z pracą fizyczną jest znacznie większa, co świadczyłoby o większej obecności takiej formy aktywności. Należy wspomnieć, że autorka skupia się na pojęciu PRACY₁-rad, która jest wolna od negatywnej ewaluacji jako ciężaru, trudu, wysiłku, tak częste w innych językach słowiańskich. Jak wspomniano w sekcji 4.1, aspekty te wiążą się z pojęciem PRACY₂-posao.

7.1. Fizyczne aspekty pracy. Praca jest pojęciem abstrakcyjnym, można więc mówić o jej aspektach fizycznych związanych z kategoriami przestrzeni (rad od doma ‘praca z domu’), czasu (rad na određeno vrijeme ‘praca na czas określony’, noćni rad ‘praca nocna’), wykonawcy pracy (ženski rad ‘praca kobieca’), a także z jej objętością (sitni radovi ‘drobne prace’), rodzajem (kućanski radovi ‘prace domowe’), sposobem (složni rad ‘skomplikowana praca’) i warunkami wykonywania (dobrovoljni rad ‘praca dobrowolna’).

7.2. Funkcjonalne aspekty pracy. Praca, zarówno w myśl definicji słownikowej, jak i postrzegania przez użytkowników języka chorwackiego, jest aktywnością posiadającą określoną funkcję, dzięki której osiąga się określony cel. Odróżnia to pracę od innych działalności ludzkich. Praca może być nakierowana na rozmaite cele: a) sukces (radom do uspjeha ‘przez pracę do sukcesu’), b) urzeczywistnienie marzeń (radom do ostvarenja snova ‘przez pracę do realizacji marzeń’), c) osiągnięcie skutków (svrha rada je postizanje rezultata ‘celem pracy jest osiągnięcie rezultatów’), d) dokonanie postępów (radom do napretka ‘przez pracę do osiągania postępów’).

7.3. Społeczne aspekty pracy. Społeczny aspekt pracy profilowany jest przez akcentowanie korzyści, którą przynosi jednostce, wspólnocie i społeczeństwu w całości, względnie pewnym segmentom społeczeństwa, np. Svrha je društva složnim radom međusobno se podupirati (Kovač, 1978) ‘Celem społeczeństwa jest wzajemne wspieranie się zgodną pracą’. Aspekt ten poświadczany jest również przez ankiety, np. radom doprinosimo boljitku zajednice ‘pracą wspieramy rozwój wspólnoty’. Praca postrzegana jest także jako prawo oraz obowiązek, czasami zaś także jako mechanizm karny stosowany wobec jednostki. Socjalne aspekty pracy realizowane są też w połączeniach syntagmatycznych i predykatywnych, wskazujących na: a) stosunek jednostki wobec pracy (odgovoran rad ‘odpowiedzialna praca’), b) położenie jednostki względem pracy (dobrovoljni rad ‘dobrowolna praca’), c) społeczny charakter pracy (timski rad ‘praca grupowa’). Stosunek jednostki i społeczeństwa zapośredniczony przez pracę profilują też ekonomiczno-prawne cechy pracy, np. radno pravo ‘prawo pracy’.

7.4. Aspekt codzienny. W codziennym aspekcie pracy często zachodzi wymienne stosowanie leksemów rad ‘praca (abstrakcyjna)’ oraz posao ‘praca zarobkowa, zajęcie’. Wymienność ta widoczna jest w przeprowadzonych ankietach, a także syntagmach, np. rad ili posao često povlači negativne misli vezane uz nedostatak istog u našoj državi ‘praca₁ / praca₂  często przywołuje negatywne skojarzenia związane z jej brakiem w naszym państwie’. Liczne teksty profilujące codzienny aspekt pracy akcentują motyw zarobkowania jako treści egzystencji, np. […] zarađivanje radi – egzistencije ‘zarabianie dla – egzystencji’ (Kamov). Skutki ciężkiej, wyczerpującej pracy, przede wszystkim fizycznej, pozostawiają jednak widoczne ślady na ciele.

7.5. Aspekty aksjologiczne. Szereg idiomów i derywatów słowotwórczych leksemu posao, niosących bądź to pozytywne, bądź negatywne konotacje, profiluje jego aksjologiczny aspekt. Szczególnie negatywne konotacje posiadają: crnački posao ‘dosł. murzyńska praca, bardzo ciężka, wyczerpująca’, robija ‘niewolnictwo’, kuluk ‘pańszczyzna’, a w znaczeniu pracy niehonorowej mutan posao ‘brudny interes’, vražji posao ‘dosł. diabli interes’ oraz jalov posao ‘dosł. jałowe zajęcie’. Pozytywne konotacje przenoszone są często przez syntagmy, wskazujące na szczególne formy pracy, np. rad s osobama s invaliditetom ‘praca z osobami z niepełnosprawnością’. Praca wiązana jest też z obfitością i żywotnością, stąd owo pozytywne wartościowanie przenoszone jest również na to, co zostało osiągnięte pracą, np. vlastitih ruku djelo ‘dzieło własnych rąk’. Dodatnie nacechowany jest również synonimiczny szereg przymiotników  z marljiv ‘pracowity’ na czele, co poświadczają zresztą liczne syntagmy. Wreszcie praca uznawana jest za bardziej wartościową od słów, opowiadań, gadania. Tymczasem lenistwo i bezczynność noszą szereg negatywnych konotacji. Wreszcie w pewnych wypadkach praca może być uznana za szkodliwą czy wyniszczającą.

 7.6. Aspekty etyczne. Etyczny aspekt pracy profilowany jest przez ukazanie motywów wskazujących na ważność pracy dla człowieka jako istoty (np. rad je filozofija života ‘praca jest filozofią życia’) oraz jej rolę w samodoskonaleniu (rad na sebi ‘praca nad sobą’). Jest ona źródłem wartości społecznych i duchowych, oferuje też możliwości rozwoju i osiągania postępów. Aspekt ten poświadczony jest dobrze w ankietach, np. proces poboljšanja samoga sebe ‘proces udoskonalania samego siebie’.

 7.7. Aspekty psychologiczne. Z pracą wiązane są pozytywne uczucia, stanowi ona prawo, sens życia, jego treść i natchnienie, może też budzić dumę. Stanowi również źródło pozytywnych odczuć u innych ludzi. Psychologiczne aspekty pracy profilowane są przez połączenia syntagmatyczne i predykaty wyrażające zadowolenie i dobre samopoczucie, będące skutkiem pracy – samego procesu oraz jego rezultatu. Aspekt ten posiada szeroką certyfikację w ankietach, np. osjećaj zadovoljstva i ljubav prema ostvarenom ‘uczucie zadowolenia i miłość do tego, co się 

8. W zakończeniu autorka podkreśla, że chorwackie pojęcie PRACY jest więc przede wszystkim konceptualizowane jako pożyteczna społecznie, celowa działalność, która przyczynia się do samorealizacji jednostki ludzkiej. W drugim znaczeniu praca oznacza działalność odpłatną, konieczną nie dla samorealizacji i rozwoju, a dla zapewnienia codziennej egzystencji, stanowiąc zatem konstrukt społeczny. Rad ‘praca (abstrakcyjna)’ nie posiada „prawdziwych” synonimów, zaś jej najczęstszym bliskoznacznikem jest posao ‘praca zarobkowa, zajęcie’. Ponadto w chorwackim koncepcie PRACY można także wyróżnić omówione wcześniej aspekty społeczne, aksjologiczne, etyczne i psychologiczne.

 

Jolanta Knieja: PRACA (ARBEIT) we współczesnym

 w: LASiS  3, PRACA, Lublin 2016, s. 361-404

Uwzgledniajac dane systemowe, ankietowe, korpusowe oraz tekstowe (pochodzace z prasy wysokonakładowej, ogólnokrajowej, zróznicowanej ideologicznie), autorka artykułu rekonstruje niemiecki sposób rozumienia pojecia Arbeit (praca). W oparciu o przeprowadzone badania proponuje kognitywna definicje omawianego pojecia, wskazuje na podstawowy jego wymiar fizykalny: działanie, czynnosc, zajecie (Tätigkeit), zatrudnienie (Beschäftigung), wytwór, produkt (Erzeugnis, Produkt) oraz z tym zwiazany trud i wysiłek (Mühe, Anstrengung). W opisie podjeto próbe pokazania sposobu profilowania bazowego wyobrazenia pracy, eksponujac piec punktów jej widzenia: pracobiorcy, pracodawcy, bezrobotnego, psychologa i polityka. Stwierdzono przy tym dominujacy profil psychospołeczny w pojmowaniu pracy i takie wartosci lezace u podstaw tego konceptu, jak: radosc, satysfakcja, rozwój osobisty, spełnianie sie, prestiz społeczny, sprawiedliwosc społeczna, bezpieczenstwo, godnosc, sens zycia. Dogłebna analiza materiału pozwoliła stwierdzic, ze współczesne pojmowanie pracy pokrywa sie tylko czesciowo z jej rozumieniem w duchu niemieckiego protestanckiego etosu pracy, w którym praca rozumiana była jako powołanie (Berufung), powinnosc i potrzeba kazdego człowieka (Lebensbedürfnis) oraz wartosc nadajaca zyciu sens, przynoszaca zadowolenie, spełnienie i która nalezy rzetelnie wykonywac. Takiemu rozumienieniu pracy towarzyszy jednak konsumpcyjny jej obraz: ma byc wydajna, dobrze opłacana, intratna, by móc stanowic wazny dla współczesnego pracownika wyznacznik prestizu i dobrobytu (Wohlstand).

 

Sylwia Skuza: Konceptualizacja pracy (LAVORO) w języku włoskim

w: LASiS  3, PRACA, Lublin 2016, s. 405-426

Celem badan było przedstawienie pojecia praca (lavoro) w jezyku włoskim i we włoskim dyskursie publicznym. Podstawe analizy stanowiły najwazniejsze włoskie słowniki, teksty prasowe i przysłowia oraz odpowiedzi na ankiete. Badania etymologiczne pozwalaja w słowie lavoro odnalezc znaczenie uciazliwosci (łac. labare ‘chwiac sie pod ciezarem’), którego nie ma synonimiczna nazwa opera ‘efekt pracy twórczej’. Obraz pracy wyłaniajacy sie z przeprowadzonych w roku 2016 badan, jest scisle zwiazany z obecna sytuacja na włoskim rynku pracy i nierozerwalnie łaczy sie z pojeciem bezrobocie (disoccupazione), któremu nierzadko towarzyszy termin lavoro precario ‘praca na czas okreslony’, traktowana jako cos skandalicznego. Przebadany materiał wskazuje jednoznacznie, ze współczesnie praca (lavoro) jest rozumiana przede wszystkim w kategoriach fizycznych jako attività ‘działanie’ celowe, nastawione na okreslony efekt i pozostajace w zwiazku z salario ‘wypłata’, paga ‘pensja’, soldi, danari ‘pieniadze’. Temu wymiernemu, finansowemu efektowi jest jednoczesnie przeciwstawiony – zakorzeniony w kulturze i tradycji – włoski styl zycia (zamkniety we frazemach dolce far niente, dolce vita), w którym na prace nie ma zbyt wiele miejsca.  

 

Martyna Sońta: TRABAJO w języku hiszpańskim

w: LASiS  3, PRACA, Lublin 2016, s. 427-448

Trabajo (praca) zmieniała swój obraz w jezyku hiszpanskim w zaleznosci od kontekstu historyczno-kulturowego oraz warunków społecznych i ekonomicznych. Dawniej praca była dla Hiszpanów czyms negatywnym, na co wskazuja etymologia słowa trabajo (od łacinskiego tripaliare ‘torturowac’) oraz dawne zródła literackie. W hiszpanskich przysłowiach trabajo ukazuje sie jako obowiazek człowieka oraz trud, ale wynagradzany. Kiedys praca była głównie kara i była łaczona z cierpieniem, obecnie jest odnoszona miedzy innymi do stanowiska, do czynnosci wymagajacej pewnego nakładu sił oraz do dzieła. Choc wiaze sie z wysiłkiem, jest istotna wartoscia, szczególnie dla ludzi młodych, którzy mówia o pracy nie tylko w kontekscie wynagrodzenia, ale i satysfakcji, zadowolenia oraz kontaktów społecznych.

Analiza pojecia trabajo opiera sie na trzech typach danych: systemowych, ankietowych i tekstowych, zgodnie z metodologia lubelskiej szkoły etnolingwistycznej. Na podstawie słowników omówiono etymologie oraz znaczenia leksemu trabajo, jego synonimy, antonimy, kolokacje, frazeologizmy oraz przysłowia, które dotycza pracy. Przedstawiono wyniki badan ankietowych (przeprowadzonych wsród studentów hiszpanskich w roku 2016) oraz rezultaty analizy kontekstów uzycia słowa trabajo w hiszpanskich dziennikach i czasopismach, zgromadzonych w korpusie jezyka hiszpanskiego. Na podstawie wskazanych danych jezykowych przygotowano syntetyczna definicje kognitywna z podziałem na aspekty (psychiczny, psychospołeczny, fizyczny, bytowy, lokatywny i społeczny) oraz wyrózniono trzy profile pojecia praca: profil pracy tradycyjnej, profil pracy nowoczesnej oraz profil pracy jako instytucji.